Da li se Drakulina grobnica nalazi na obroncima Rtnja?

 U Timočkoj Krajini, u blizini sela Krivi Vir i vrela Crnog Timoka stoje ruševine srednjovekovne crkve manastira Lapušnja posvećene Sv. Nikoli. Ktitori ove crkve su vojvoda Kneževine Vlaške Radul Veliki i njegov ujak župan Gergina. Lapušnja je najveća zadužbina vladara Vlaške koja se nalazi izvan teritorije ove srednjovekovne države. Motivi za njenu izgradnju su i danas zagonetni.

Crkva manastira Lapušnja sa ostacima grobnice

                                                                                                                                                

Crkva Sv. Nikole 

Crkva je velikih dimenzija i deluje monumentalno. Spoljna dužina građevine sa pripratom je 20 metara, a najveća širina 8,35m. Intersantno je da se sa južne strane crkve, spojena sa hramom zajedničkim zidom, nalazi  kapela sa funkcijom grobnice dimenzija 5,8x3,4m. U kapeli se nalaze dva grobna mesta koja do sada nisu otvarana tokom arheoloških istraživanja. Ova grobnica  je verovatno starija od sadašnje crkve i predstavlja ostatak prvobitnog manastira, koji je, prema podacima iz turskih popisa na ovom mestu postojao i više decenija pre izgradjnje crkve Sv. Nikole. Moguće je da se razlog izgradnje ovako velike crkve može tražiti u značaju osobe ili osoba sahranjenih u toj grobnici.

Prema ktitorskom natpisu  koji se nalazi na zapadnom zidu naosa "crkvu Sv. Nikole sagradio je gospodin Jovan Radul, vojvoda i gospodar svih ugrovlaških zemalja, s velikim parkalabom županom Gerginom, pri igumanu jeromonahu Gelasiju 1500/1501. godine. Živopisana je pri igumanu jeromonahu Teodoru, trudom i sredstvima kneza Bogoja i njegove gospođe Mare i dece, 1510. godine."

Freskopis u okviru kojeg se nalazi pomenuti ktitorski natpis je nastao deset godina nakon zavšetka crkve Sv. Nikole i to sredstvima lokalnog kneza Bogoja o kojem nema drugih istorijskih podataka. Freske su danas nažalost teško oštećene ali se prepoznaje ktitorska kompozicija gde su predstavljeni Radul Veliki, župan Gergina i knez Bogoja sa suprugom Marom.

  Ktitorska kompozicija, Lapušnja (kopija iz Galerija Fresaka, Beograd)

Ktitori

Da bi se bolje razumeo značaj ove crkve predstavićemo oba njena ktitora: vojvodu Jovana Radula Velikog i župana Gerginu.

Glavni ktitor ove crkve, u istoriji poznat kao vojvoda Radul Veliki (rum. Radu cel Mare),  je bio sin vojvode Vlada Kaluđera, unuk Vlada II Drakula osnivača dinastije Drakulesti i bratanac čuvenog Vlada III Cepeša Drakule. Radul je dobio naziv "Veliki" zbog  kulturnog i crkvenog preporoda koji se tokom njegove vladavine dogodio u Vlaškoj. Danas se smatra jednim od najznačajnijih vladara iz dinastije Drakulesti.  Između ostalog, doveo je u Vlašku zamonašenog srpskog despota Đorđa Brankovića poznatog pod  monaškim imenom Maksim (Sv. Maksim), i postavio ga za prvog ugro-vlaškog vladiku. Uz njegovu pomoć dovodi i prvog srpskog štampara jermonaha Makarija, koji je bio upravnik štamparije Crnojevića na Cetinju, i osniva i prvu štampariju u Vlaškoj gde su štampane prve knjige u Vlaškoj na slovenskom jeziku i ćirilicom. Radul Veliki je obezbedio period stabilnosti u Vlaškoj zahvaljujući krizi u Osmanskom carstvu opterećenog borbama za vlast nakon smrti sultana Mehmeda II Osvajača.  

Drugi pomenuti ktitor je ujak Radula Velikog, župan Gergina (Gherghina), zapovednik najznačajnije tvrđave u vlaškoj - Poenari. Tvrđava Poenari danas leži u ruševinama ali je u srednjem veku bila dom vladara iz dinastije Drakulesti sa kojom je Gergina bio u rodbinskim odnosima. Njegova sestra Rada je bila supruga Vlada Kaluđera i majka Radula Velikog. U istorijskim dokumentima se Gergina prvi put pojavljuje 1458. godine kao boljar blizak čuvenom vojvodi Vladu Cepešu Drakuli. Tada je imao dvorsko zvanje velikog komisa koje su mogli da imaju samo istaknuti plemići. Prema raspoloživim podacima Gergina je ostao odan Vladu Cepešu Drakuli sve do smrti ovog vladara. Gerginin uticaj i značaj se još više povećao dolaskom na vlast njegovog zeta i Drakulinog brata Vlada Kaluđera koji je nakon nestabilnog perioda preuzeo presto Vlaške.  Gergina je tada dobio funkciju velikog parakalaba (zapovednika) prestone tvrdjave Poenari i glavnog savetnika vladara Vlaške koju je zadržao narednih 25 godina do smrti narednog vladara Vlaške, sina Vlada Kaluđera - Radula Velikog.  

Istorija manastira

Vratimo se Lapušnji i crkvi Sv. Nikole. Nju je Radul Veliki podigao 1500. godine, u vreme kada se manastir nalazio na teritoriji Vidinskog sandžaka, turske vojno-administrativne jedinice koja je nastala 1396. nakon Nikopoljske bitke i pada Vidinskog carstva.  U turskim popisima, se manastir Lapušnja prvi put pominje 1455. godine. Kako za vreme turske uprave nije bilo dozvoljeno podizati nove crkve, već samo obnavlajati stare, manastir Lapušnja je najverovatnije osnovan u 14. veku, pre dolaska Turaka i u vreme uprave Vidinskog carstva Timočkom Krajinom.

Prema predanju, Lapušnju i brojne manastire tog kraja je podigao Radul beg. Reč je najverovatnije o vlaškom vojvodi Radulu I, koji je bio deo koalicije koja je oslobodila teritoriju Vidinskog carstva od Ugarske okupacije (1365-1369). U periodu vladavine Kraljevine Ugarske prostorima Timočke Krajine otpočelo je intenzivno pokatoličavanje stanovništva. Nakon pobede pravoslavnih vladara i proterivanja Ugara, kao odgovor na snažan uticaj katoličke crkve osnovano je više pravoslavnih manastira, između ostalih i Lapušnja. Dakle, Vojvoda Radul Veliki je 1500. godine podigao novu crkvu u već postojećem manastiru. Postavlja se pitanje zašto je obnovio baš manastir Lapušnja iako u okolini postoji više manastira koje je takođe osnovao njegov predak Radul I više od sto godina ranije. Šta Lapušnju izdvaja od drugih manastira?

Možda se odgovor nalazi u pomenutoj grobnici odnosno uglednoj ličnosti koja je u njoj sahranjena. Ko je mogao biti sahranjen u ovoj grobnici da bi to bio motiv Radulu Velikom i njegovom ujaku Gergini da podignu novu veliku crkvu na teritoriji Osmanskog carstva. Da li je to mogao biti neko od vladara iz porodice Drakulesti? Jedini vladar iz ove dinastije za kojeg je poznato da su njegovi posmrtni ostaci preneti preko Dunava i napustili Vlašku je bio Vlad III Cepeš Drakula. 

Vlad III Cepeš Drakula

Ko je bio Drakula?

Vlad III Cepeš Drakula (1431-1477) je kao  vojvoda vladao Vlaškom u tri navrata. Tokom svoje vladavine je postao poznat po navodnoj surovosti. Ipak, u Rumuniji se smatra nacionalnim herojom zato što se odlučno suprotstavljao turskoj invaziji. Naziv Drakula je nasledio od oca, koji je to ime koristio kao oznaku svog članstva u uglednom viteškom Redu Zmaja koji su 1408. godine osnovali ugarski kralj Sigismud kao Veliki Majstor reda, srpski despot Stefan Lazarević i još dvadeset evropskih plemića i vitezova sa ciljem borbe protiv Osmanlija.  Nadimak Cepeš (rum. Țepeș - nabijač) je dobio zbog morbidne navike da neprijatelje nabija na kolac. Sultan Mehmed II je 1462. godine prilikom pokušaja osvajanja Vlaške, u blizini grada Trgovišta zatekao prizor od 23844 zarobljenih turskih vojnika koji su po naredjenju Vlada Cepeša bili nabijeni na kolac. U toku ovog turskog pohoda Vlad Cepeš je i izveo čuveni noćni napad na turski logor kada je sultan jedva izbegao zarobljavanje i verovatno nabijanje na kolac. Zbog toga je, nakon što je Vlad Cepeš ubijen, tražio njegovu glavu i izložio je nabijenu na kolac.

Drakula je ubijen 1477 godine u sukobu sa turskim savaznicima u blizini Snagova u Vlaškoj. Njegov savremenik i istoričar na dvoru Matije Korvina, italijan Antonio Bonfini je zapisao da je glava Vlada Cepeša  poslata u Carigrad turskom sultanu Mehmedu II, konzervirana u buretu meda da bi se je tamo postavio na kolac. Grob Vlada Cepeša nikada nije pronađen na teritoriji Vlaške. Prema legendi je telo sahranjeno u manastiru Snagov. Medjutim kada je ovaj navodni grob otvoren bio je prazan.

Vidin je u srednjem veku bio glavna veza balkanskog poluostrva i Vlaške.  Iako o tome ne postoje podaci, moguće je da je telo Vlada Cepeša iz Vlaške prebačeno na teritoriju Vidinskog sandžaka, gde je glava odsečena da bi bila poslata sultanu, a telo sahranjeno u jednom od manastira u okolini koji je podigao  Drakulin predak, Radul I, manastiru Lapušnja.

Da li je dvadeset godinakasnije Radul Veliki doneo odluku da podigne veliku crkvu posvećenu Sv. Nikoli upravo na na mestu gde je sahranjen njegov stric Vlad Cepeš Drakula?   U prilog ove hipoteze govori i činjenica da je crkva manastira Lapušnja posvećena Svetom Nikoli, svecu koji je bio posebno poštovan od strane vladara iz dinastije Drakulesti. Manastir Komana u Vlaškoj koji je osnovao i podigao Vlad Cepeš Drakula je takodje posvećan svetom Nikoli kao i jedna od najznačajnijih i najstarijih crkava u Vlaškoj iz 14 veka u Kurtea de Arđeš koju je podigao Besarab Veliki, prvi vladar Vlaške.

Zbog navodnih surovosti ali i hrabrosti Vlad III Cepeš je ušao u narodno predanje. Brem Stoker je ovo predanje iskoristio kao inspiraciju za glavni lik romana o vampiru grofu Drakuli iz 1897. godine koji je postao globalno poznat. Iako u narodnim predanjima i istorijskim izvorima Vlad Drakula  nije povezivan sa vampirima, narodni običaji o vampirima i naziv vampir potiču sa teritorije Srbije i Balkana. Sama reč vampir je do zapadne Evrope došla tokom 18. veka putem izveštaja austrijskih zvaničnika i vojnih lekara iz okupirane Srbije o slučajevima epidemije navodnog vampirizma u Kisiljevu na Dunavu (1725 godine) i Medveđi na Zapadnoj Moravi (1732. godine), ne tako daleko od Rtnja i manastira Lapušnja. Rezultat ovih izveštaja je bila "vampirska manija" u štampi i literaturi zapadnoevropskih zemalja. Na kraju je ovaj mit u romanu Brema Stokera krajem 19. veka povezan sa Vladom Cepešom Drakulom. 

Bez obzira da li je Vlad III Cepeš Drakula zaista sahranjen u manastiru Lapušnja, ovaj srednjovekovni spomenik i zadužbina vlaškog vojvode iz porodice Drakulesti predstavlja kulturnu baštinu od izuzetnog značaja i za Srbiju i za Rumuniju i zavređuje dalja istraživanja i obnovu.

Literatura:

Knežević B. Manastir Lapušnja, Zbornik za likovne umetnosti 18 (1986): 83-113

Knežević B. Ktitori Lapušnje, Zbornik za likovne umetnosti 7 (1971): 35-54

Cvetković B., The portraits in Lapušnja and iconography of joint ktetorship, Niš i Vizantija 11 (2013):305–307 .

V.M.

© VukovBlog

Polemika o pravoslavnosti

Djordje Krstic. Smrt kneza Lazara

Nakon austrijsko-turskih ratova 17. i 18. veka, reke Sava i Dunav su podelile srpsku crkvenu umetnost. Pod austrijskom vlašću je crkvena umetnost primila uticaje iz zapadne Evrope. Crkvenim slikarstvom su dominirali akademski slikara školovani uglavnom u Beču. Tokom 18. veka dominantan umetnički pravac na teritoriji Karlovačke mitropolije je bio barok. U 19. veku njega zamenjuju romantičarski pravci, naročito tzv. nazarensko slikarstvo koje je bilo popularno u Beču. Kako je 19. vek bio i period uspostave srpske drzavne i crkvene autonomije zapadna umetnost se proširila i na crkve južno od Dunava. Prve romantičarske ikone u Srbiji možemo videti u Sabornoj crkvi u Beogradu.

U isto vreme u delovima Balkana koji su ostali pod neposrednom turskom vlašću dominira tzv. zografski stil zasnovan na starim srednjovekovnim ikonopisačkim tradicijama i kanonima ali koji je često bio nevešt i tehnički lošeg kvaliteta. Akademski obrazovni slikari su ga smatrali oblikom naivne folklorne umetnosti. Tokom devetnaestog veka akademizam posteptno potiskuje zografe iz oslobodjenog dela Srbije.

Sličan sukob nastaje i u arhitekturi. Srpski arhitekti školovani na zapadu napuštaju barokni stil gradnje koji je do tada bio oficijalni stil Habsburške monarhije i grade u neovizantijskom stilu. Njima su suprotstavljeni tradicionalni graditelji koji dolaze sa juga Balkanskog poluostrva, medju kojima je najpoznatiji Andreja Damjanović autor sabornih crkava u Smederevu, Sarajevu, Mostaru i Nišu.

Niška saborna crkva je nakon višedecenijske izgradnje osvećena 1878. godine, samo dva meseca nakon oslobodjenja od Turaka. Upravo će izrada ikonostasa za ovu crkvu dovesti biti prekretnica u srpskom crkvenom slikarstvu.

Na scenu su tada stupili slikari predvodjeni Djordjem Krstićem koji koriste novi stil u slikanju ikona, akademski realizam, razvijen u minhenskoj slikarskoj školi.

Za izradu 54 ikone za niški saborni hram slopljen je 1885 godine ugovor sa Djordjem Krstićem, minhenskim djakom. Prva završena ikona pod nazivom „Smrt Kneza Lazara" je javno predstavljena i izazvala je pravi potres u srpskoj javnosti i raspravu koja je ostala poznata pod imenom „polemika o pravoslavnosti". Ova čuvena ikona izradjena u realističkom stilu, predstavlja svetog kneza Lazara na umoru, sa anđelom koji sleće po njegovu dušu. Krstićevo delo je za kratko vreme prešlo put od opšteg prihvatanja do etikete «opasno po pravoslavnost». Krstić je želeo, kako je govorio, da 'staru ideju obuče u novo ruho'. Bio je to po njegovom mišljenju put da Srbi dobiju jednu modernu interpretativnu varijantu Vizantije i nacionalnog srednjeg veka, novi nacionalni stil. Šta se dogodilo? Ova ikona nikada nije postavljena kao prestona na ikonostas niške saborne crkve. Protivnici su je smatrali suviše realističnom i tvrdili da ona vredja religijska osećanja vernika.

Djordje Miletić, tadašnji upravnik Narodnog pozorišta i književnik je komentarisao: " Taj je andjeo u horizontalnom položaju, ali u letu prema Lazaru, koji izdiše; gola mu se noga do kolena u visini ispod odeće beli; levom ga je rukom zagrlio, a desnom ga za ruku uhvatio – isto kao dva u ljubavi zanesena stvora!" Stevan Todorović je smatrao da Krstićev "andjeo, pored nakaznog crteža, izražava prostačku pojavu".

Krstić se od ovih napada branio: "Razgledajući sam stari živopis u Žiči, stari i novi živopis u Studenici, pa i živopis u mnogim drugim manastirima, ja sam sebi prikupljao obrasce i ideje koje evo sada primenjujem na niškom ikinostasu. I stranci su neki- slikari – radili u duhu vizantijskog živopisa, pa što ne bi Srbin u svojim crkvama radio onako kako su mu stari radili... Kada sam gledao po zidovima manastirskim slie starih slikara mene je poglavito zanimala misao u njima, Nesavršenost u oblicima nije mi smetala u izučavanju misli i njene predstave u celini. Našavši i shvativši misao, lako mi je bilo odenuti je savršenijim oblikom i izvesti je današnjom savremenom tehnikom."

Krstić je u nekoliko narednih godina umesto 54 uradio još samo 11 ikona pre nego što je raskinut ugovor izmedju njega i crkve. Tih 11 ikona je ocenjeno kao pogodno i one su postavljene na ikonostas zajedno sa desetinama ikona drugih slikara. "Smrt Kneza Lazara" je umesto u crkvi završila u muzeju i na taj način izbegla sudbinu ostalih Krstićevih niških ikona koje su 2001. godine izgorele u velikom požaru koji je zahvatio niški Saborni hram.

Nakon Krstićevog rada na niškom ikonostasu realisti su narednih godina zavladali srpskim crkvenim slikarstvom. Ikone Djordja Krstića, Uroša Predića i Paje Jovanovića se danas smatraju remek delima srpske umetnosti. Ipak, u isto vreme zografska neovizantijska umetnost dobija sve više prostora, da bi nakon Prvog svetskog rata potpuno preuzela primat u srpskim crkvama koje su tada gotovo isključivo gradjene u neovizantijskom stilu. Nepoverenje u zapadnu umetnost rodjeno tokom polemike o pravoslavnosti je dovelo do toga da slikari tradicionalisti koji su kopirali srednjovkovne uzore potisnu savremene akademske slikare. Svetovna umetnost u Srbiji se i dalje razvijala, prevalivši put preko impresionizma do moderne umetnosti. Medjutim, ostao je nepremostivi jaz prema ckvenom pravoslavnom ikonopisanju koje se, usavršivši tehniku, vratilo svojim srednjovekovnim uzorima sa uverenjem da je dosegnut nacionalni stil.

Codex Marianus

Marijinsko jevanđelje (Codex Marianus) je rukopisna knjiga pisana glagoljicom. Predstavlja prevod četvorojevanđelja sa grčkog na staroslovenski jezik srpske redakcije. Smatra se najstarijim očuvanim delom pisane srpske književnosti. Pisano je krajem X ili početkom XI veka na jugu Srbije, na prostoru izmedju Kosova i Rile.
Jevanđelje je rađeno na uštavljenoj životinjskoj koži. U XIX veku pronašao ga je ruski slavista Viktor Grigorovič u skitu Bogorodice Marije na Atosu. Danas se 172 strane Marijinskog jevanđelja nalazi u Državnoj biblioteci u Moskvi. Još dva naknadno pronađena lista odneta su u Beč.

Po osobinama njegovog jezika, poznati hrvatski slavista Vatroslav Jagić utvrdio je da je prepisivač toga rukopisa bio Srbin. Marijino jevanđelje je posle Jagićevog kritičkog izdanja spomenika privuklo pažnju istraživača, pored ostalog, i jasnim osobenostima srpskih štokavskih govora. Danas, posle čitavog veka, opet se mogu navesti slikovite reči Stojana Novakovića o mestu Marijinog jevanđelja u slovenskoj i srpskoj kulturi:

„Filološka slovenska nauka već poznaje jedan vrlo davnašnji sjajni spomenik stare slovenske književnosti, koji je u samom početku širenja slovenske književnosti među Srbima primio na se obeležje srpske narodnosti. To je Marijinsko Jevanđelje pisano glagoljicom, za Srbe ono što je Jevanđelje Ostromirovo za Ruse, a od Ostromirova jevanđelja bez sumnje starije, i svakojako ne poznije od samog početka XI veka."

Codex Marianus je neposredni dokaz da je glagoljica bila u upotrebi među Srbima. Podatak da se u ovom jevanđelju nalaze ćirilski srpskoslovenski zapisi iz XIV veka, kao i da je izgubljeni list Marijinog jevanđelja dopunjen novim, ćirilskim tekstom, takođe iz XIV veka, govori da se ovo jevanđelje koristilo u srpskoj sredini kao bogoslužbena knjiga, te da su pisari znali glagoljicu i nekoliko vekova nakon što su njome prestali da pišu.

Sukob saveznika

U istoriji Drugog svetskog rata je zabeleženo na hiljade borbi u vazduhu, u kojima je istovremeno učestvovalo više desetina, pa i stotina lovaca zaraćenih strana. Zapisan je, međutim, samo jedan slučaj sukoba lovaca dvaju najznačajnijih saveznika antihitlerovske koalicije, Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Američkih Država. Događaj se odigrao iznad Niša 7. novembra 1944. godine, i to nad glavama zaprepašćenih i uplašenih građana, sakupljenih na zboru sazvanom u čast proslave godišnjice Oktobarske revolucije.

Ovoj neobičnoj borbi u vazduhu su pisali i ruski i američki autori, ali kratko i sumarno, kao da su želeli da izbegnu podsećanje na međusavezničku bruku, koja, međutim, na simboličan način svedoči o složenosti ratnih dejstava i stalnom ukrštanju uticaja i interesa velikih sila na ovoj našoj balkanskoj vetrometini.

Prema ruskim izvorima, tog novembarskog dana se duga kolona vozila i borbene tehnike 6. gardijskog streljačkog korpusa Crvene Armije kretala od Niša prema Beogradu, sa krajnjim odredištem na južnom krilu fronta u Mađarskoj. Iznenada, oko 10 sati, iz pravca jugoistoka preko Jastrepca su se pojavile tri grupe od po 12 američkih lovaca P-38 Lajtning, od kojih se prva odmah ustremila na čelo kolone i preciznom mitraljeskom vatrom uspela da uništi više vozila, a da ubije 31 i rani 37 ruskih vojnika. Žrtva ovog napadaje bio i sam komadant korpusa, general - potpukovnik G.P. Kotov.

U trenutku, kada se i druga grupa američkih lovaca pripremala da krene u napad, komandant 17. vazdušne armije general Sudec, koji se zatekao na niškom aerodromu, u želji da zaštiti svoju pešadiju naređuje hitno uzletanje dežurnih lovaca JAK-3 iz sastava 659. puka 288. lovačke avio-divizije. Amerikanci su preneli vatru na ruske lovce u poletanju i pored toga što su na krilima i repu JAK-ova mogli da zapaze velike crvene petokrake zvezde. Jedan JAK-3 je odmah oboren. Lajtninzi su zatim iznad samog grada, na visini od oko 500 metara, formirali borbeni krug očekujuči dalji razvoj nejasne situacije. Po sećanju vazduhoplovnog inženjera Dragoslava Dimića, koji se tada kao dečak našao među okupljenim Nišlijama na mitingu, ostali ruski lovci su preleteli tvrđavu na visini od samo dvadesetak metara i u strmom penjanju odozdo napali lajtninge, od kojih je jedan oboren i srušio se na ivicu aerodroma. Jakovi su zatim proleteli kroz krug Amerikanaca i sa veće visine se ponovno ustremili na njih. Jedan JAK-3 se tada našao na putu rafala Lajtinga i u plamenu se obrušio prema zemlji.

U borbu se ubrzo uključilo i odeljenje JAK-ova, predvođenih poznatim ruskim asom - kapetanom Koldunovim, koje je poletelo sa drugog aerodroma u blizini Niša. Razvilo se "klupko smrti", koje se uz štektanje topova i mitraljeza udaljavalo preko grada prema zapadu.

U borbi, koja je trajala svega petnaestak minuta, učestvovalo je ukupno devet lovaca JAK-3 i nedefinisan broj P-38. Po tvrđenju američkog autora Glena Bausa, oborena su četiri JAK-3 i dva P-38. Ruski izvori međutim navode, da su oborena tri JAK-a i četiri P-38, dok u izveštaju političkog komesara aerodroma "Niš", Joke Drecuna, stoji zapisano, da su Amerikanci izgubili sedam a Rusi tri lovca. Pravu istinu ćemo verovatno doznati tek kada nam budu dostupni originalni izveštaji iz američkih i ruskih arhiva.

"Četrnaest američkih avijatičara" - navodi, i to verovatno pogrešno, Drecun - "sahranjeno je od strane Rusa na desnoj strani pri izlazu s aerodroma u pravcu Niša, a nad grobom su podigli piramidu sa natpisom - 'Američki piloti poginuli 7.11.1944.'" Inženjer Dimić se takođe seća, da su još 1946. članovi aerokluba položili vence na ovaj spomenik, ali i na grobove ruskih pilota lovaca, sahranjenih u blizini. Među njima se nalazila i jedna devojka pilot lovac, studentkinja iz Moskve, koja je stanovala u kući Dimićevih roditelja. Kako je došlo do ovog kobnog incidenta? Amerikanci se pravdaju, da nisu bili obavešteni o pomeranju linije fronta. Ali, očigledno da je vođa njihove 82. lovačke grupe, pukovnik C.T. Edvinson, u letu od Fođe u južnoj Italiji do centra Balkana pogrešio u navigaciji, pa umesto da tuče kolone nemačke grupe armija E, koja se dolinom reke Ibar povlačila iz Grčke, napada rusku kolonu udaljenu preko stotinu kilometara od zadanog cilja. Pukovnik Edvinson je "tiho i brzo" premešten u bazu van Evrope; a general Vilson, glavnokomandujući savezničkih snaga na Mediteranu, morao je da odleti u Sofiju da se lično izvini komandantu Trećeg ukrajinskog fronta - maršalu Tolbuhinu.
prof. Čedomir Janić

Raški stil - spoj Istoka i Zapada

Nastanak snažne srpske srednjovekovne države Raške se ogleda i u nastanku novog nacionalnog arhitektonskog stila kojim su gradjene zadužbine dinastije Nemanjić.

Ovaj stil nastao je pod uticajima romaničkog i vizantijeskog stila gradnje na prostoru izmedju Niša i Jadranskog mora.

Romanički graditelji su dolazili sa apeninskog poluostrva i primorskih gradova, dok je vizantijska kultura u srpske zemlje prodirala preko pograničnog grada Niša u čijem susedstvu je Stefan Nemanja kao mladi udeoni knez vladao srpskom Toplicom.

U Nišu su se tada nalazile brojne vizantijske crkve. Danas je preostala samo jedna, crkva Sv. Trojice-Rusalije, sagradjena verovatno u prvoj polovini jedanaestog veka.

Na obali Jadrana, u Kotoru, se i danas nalazi crkva koja je značajno uticala na širenje romaničkog stila gradnje u srpskim zemljama, katolička Katedrala Svetog Tripuna završena 1166. godine.

Crkve Sv. Nikole i Bogorodičina crkva kod Kuršumlije (šesta - sedma decenija 12. veka), Đurđevi stupovi kod Novog Pazara (1171), Studenica (1183-1196), sagrađene voljom i sredstvima velikog župana srpskog Stefana Nemanje, graditeljska su dela kojima se obeležavaju počeci Raške škole arhitekture. Podizana u skladu s najboljim iskustvima i znanjima na susednim kulturnim područjima, naznačila su prirodu daljeg razvitka srpske monumentalne arhitekture.

Velika sredstva i trud koje je u građenje zadužbina uložio Stefan Nemanja govore o izuzetnom državnopravnom značaju ktitorstva. Bilo je to afirmisanje državne vlasti u vreme kada Srbija sjedinivši u sebi primorske i kontinentalne oblasti postaje važan partner susednim državama. Ktitorstvo, podizanje zadužbina, traje kao važan čin do kraja srpske srednjovekovne samostalnosti, na svim stepenima vlasti. Stoga je razumljiva njegova velika važnost za kulturu.

Kuršumlijska crkva Sv. Nikole, uočljiva po zidovima od opeke i širokih spojnica maltera, jednostavnog je organizma u prostornom smislu. Naglašen je njen srednji deo, koji nosi kupolu. Međutim, fasadne površine nose jako istaknut crtež unutrašnje strukture građevine, onako kako je bilo uobličeno u srednjovizantijskoj arhitekturi. Po zamisli prostora ona potiče s istog graditeljskog područja; jednobrodna je, ima tri polja po dužini s kupolom iznad srednjeg kvadratnog polja. Uz srednji deo južne strane izgrađena je mala kapela s kupolom. Možda je ta kapela bila namenjena za grobnicu ktitora. Razmera je koje su bile uobičajene u srednjovizantijskoj arhitekturi. Po besprekornom zanatu i ukupnom sklopu - koncepciji celine i odnosu delova prema celini - Sv. Nikola je najbliži arhitekturi vizantijske prestonice, pa je verovatno i delo prestoničkih majstora. Uz zapadnu stranu crkve naknadno je dozidan zatvoren pretprostor, priprata, sa simetrično postavljenim kulama na glavnoj fasadi.

Kule su sagrađene pod uticajem slično ostvarene koncepcije uz 1166. godine završenu katedralu u Kotoru, kao što su na sličan način nastale i kule uz crkvu Sv. Đorđa u Rasu, podignutu nekoliko godina kasnije. Ta crkva, u predanju upamćena pod nazivom Đurđevi stupovi, na naglašeno svečan način promovisala je ktitorovu želju da krupnim delima monumentalne arhitekture obeleži svoje državničke korake. Iz celine manastira na bregu, Sv. Đorđa, na domaku prestonice, izdvajaju se i ističu dva visoka zvonika i snažni i sažeti organizam crkve s kupolom. U koncepciji prostora, u kojoj se nastavlja prethodna građevina, izgrađena je celina koju zatvaraju ravne fasade romanskih oblika. One rečito govore o zapadnom poreklu majstora. Prethodna stanica te skupine majstora verovatno je bio Kotor, u kome je tada trajala razvijena graditeljska delatnost.

Vizantijska umetnička shvatanja i vizantijska zanatska praksa iskazani na Sv. Nikoli, kao i romanska zanatska praksa i pretežno romansko umetničko shvatanje ugrađeni u Đurđevim stupovima, na jedinstven način su se spojili u glavnom delu Stefana Nemanje, svečanoj grobnoj crkvi posvećenoj Bogorodici, u manastiru Studenici. Glavna crkva jedinstveno zamišljene celine utvrđenog manastira, čiju izvornu zamisao danas rekonstruišemo prema sačuvanim delovima, sagrađena je za potrebe pravoslavnog obreda, i to onako kako je bilo uobičajeno u vizantijskoj arhitekturi. Jednobrodna crkva s kupolom, u ritmičnom rasporedu prostora, uz bočne vestibile kao novinu u Raškoj, u svojoj unutrašnjoj strukturi - kupoli, svodovima, razvijenoj supstrukciji - ima sve što je svojstveno vizantijskoj arhitekturi, uključujući i unutrašnje strane zidova u mešovitom materijalu, sigi i opeci. Spolja je obrađena na romanski način. Fasade ravnih površina, građene od besprekorno otesanih i uglačanih mermernih blokova, podeljene plitkim pilastrima u ritmu unutrašnje strukture, završene su karakterističnim arkadnim frizevima. mogu se meriti s luksuzno obrađenim fasadama najpoznatijih dela italijanske romanike. Celini spoljne obrade Studenice pripadaju monumentalni portali i prozori, jednostruki, dvojni i trifora na apsidi. Središnji deo građevine, koji je završen kupolom, odvaja Studenicu od uobičajenog lika luksuznih celina romanske arhitekture. Dvanaestostrana kupola u celini je, iznutra i spolja, vizantijska. Potkupolni prostor - po izgledu strogo geometrijski određen volumen - na bočnim stranama je obrađen na vizantijski način. Na fasadnim površinama iskazana je unutrašnja struktura dvaju zidova, s lukom na vrhu, koji odgovara potkupolnom luku. Tome luku su prilagođeni i prozori na obema fasadama. tako je preplitanje dvaju umetničkih shvatanja ostvareno na jedinstven način, koji nije ponovljen nikad više.

Studenički portali dela su najviše vrednosti u svojoj umetničkoj vrsti. Najrazvijeniji i najsvečaniji, glavni, zapadni portal, po arhitekturi i reljefnom ukrasu najbliži je porodici južnoitalijanskih portala. Ukupna ikonografska zamisao portala, s Bogorodicom koja drži Hrista u krilu i dva anđela sa strane, izašla je iz vizantijske umetnosti. Besprekornim klesarskim i vajarskim umećem izvedeni su i ostali portali.

Među prozorima izdvaja se trifora na apsidi. Pandan je glavnom portalu, mesto, arhitektura i reljefni ukras po vrednosti i značaju, glavni portal i trifora, dve simbolične slike crkve, najbolje predstavljaju arhitektonski i skulptoralni ukras Studenice. Ukupna harmonija dveju celina - odnos osnovnih mera, raspored ukrasa i brižljivo smišljen ritam arhitektonskih elemenata - mogla je nastati samo po ukusu odnegovanom na merilima najvišeg sloja komninske umetnosti. Na verovatno južnoitalijansko poreklo majstora upućuje okolnost što je reč o području na kome traje više gradova, naprednih u svakom smislu, živog umetničkog rada. Na sredokraći vizantijske tradicije i neposrednih vizantijskih uticaja i visoke romanike stvarana su jedinstvena dela. Ipak, presudna je bila uloga poručioca u pogledu celine u Studenici, u njenom okviru i portala i prozora i drugog reljefnog ukrasa. Moramo se podsetiti da je taj krug poručilaca podjednako nepogrešivo izabrao najbolje slikare za freske na zidovima Studenice.

O visokoj zanatskoj spremi studeničkih klesara svedoče crteži po kojima su rađeni detalji portala, nacrtani u prirodnoj veličini na nekoliko mesta na mermernim fasadama.

Studenica je snažno uticala na potonju arhitekturu u Srbiji. Za to su postojala dav razloga. Prvi je ideološke prirode. Studenica je bila grobna crkva osnivača dinastije, koji je kanonizovan ubrzo posle smrti. Drugi razlog bila je Studenica po sebi: njeni portali i prozori, njene fasade, a verovatno i luksuzna unutrašnja oprema.
U toku XII veka Konstantinopolj osvajaju Krstaši. Vizantijsko carstvo ostaje okupirano i rascepkano. Mnogi vizantijski slikari posao nalaze u Srbiji. Za razliku od slikara, iz razbijene Vizantije ne stižu ni stručnjaci za opeku, ni klesari, niti se održavaju veze između tamošnjih graditeljskih radionica i gradilišta u Srbiji. Stoga se i ukupna spoljna obrada značajnih graditeljskih dela pomera ka ukusu koji je bliži zapadnoevropskoj arhitekturi. Volumeni su zatvoreni ravnim površinama, koje imaju pilastre ili su bez njih, a prozori i portali od ukrasnog kamena, po pravilu skromnije arhitekture od studeničkih, plastični su ukras.

Na Mileševu (treća decenija 13. veka) u celini se odnosi opisano svojstvo - vizantijsko poreklo unutrašnjeg prostora i spoljna obrada pod uticajem romanike, ili po ugledu na Studenicu. Moraču (1252) čine prostor uspostavljen u raškoj arhitekturi i fasade, likom i načinom obrade bliske romanici grada Kotora. Sopoćanska crkva, koja je poslužila za okrilje najvrednijih fresaka svoga vremena (1265), na izrazit način otkriva dvostruke izvore raške arhitekture, iz kojih je nastala njena priroda. Iako građena pod jakim uticajem zrele romanike, sopoćanska crkva - u spoljnom liku bliska trobrodnoj romanskoj bazilici - ima unutrašnji prostor koji veoma podseća na monumentalne enterijere srednjovizantijske arhitekture. Nekoliko godina mlađa, crkva u Gradcu nosi u svom ukupnom obliku monumentalan sklop razuđenih volumena. Njena su posebna obeležja elementi gotike u strukturi i oblicima. Njih su doneli majstori koji dolaze, po svoj prilici, iz južne Italije. Naglašeno romanski uticaj vidi se na fasadama Arilja (1295/6), u kome je takođe dosledno sačuvana tradicionalna unutrašnja struktura.

Poseban tok u srpskoj monumentalnoj arhitekturi ostvaren je u tri velika i reprezentativna hrama, sagrađena za grobne vladarske crkve, u Banjskoj, kralja Milutina (1312-1316), Dečanima, Stefana Dečanskog i njegovog sina Dušana (1327-1335), i Arhanđelima kod Prizrena, cara Dušana (sredina 14. veka). Prema svedočenju kraljevog biografa i saradnika arhiepiskopa Danila II, Milutin je Banjsku sagradio po uzoru na Studenicu. U bitnim sastavnicama, prema kojima je trebalo prepoznati uzor, poštovana je kraljeva volja: u zamisli celine prostora, posebno njegovog oltarskog i potkupolnog dela, i u svečanim portalima i prozorima. U svemu ostalom modelu su dodana ona ostvarenja raške arhitekture koja su se dogodila posle Nemanjine Studenice. Velika i skupocena celina koju danas rekonstruišemo na osnovu očuvanih ostataka, Banjska se na osoben način našla na sredokraći vizantijske graditeljske tradicije i onovremene zapadnoevropske arhitekture. Prema opštem izgledu, snažne i zatvorene celine, ravnih fasada, pokrivenih, na jedinstven način, ukrasnim kamenom u tri boje, po sistemu šahovskih polja, reklo bi se da je u srodstvu sa najboljim delima severnoitalijanske ili apulijske romanike. Međutim, Banjska u bitnim odrednicama nastavlja rašku arhitekturu, i to ne samo u onome što su nametnule funkcionalne potrebe već takođe u vrsti donje i gornje konstrukcije, u unutrašnjim oblicima prostora i u delu kamenog ukrasa. Zidanje, bez spoljne oplate, vizantijsko je, u mešovitom materijalu. Poput Studenice, celinu su zamislila dva protomajstora, ili protomajstor i poručilac iz dveju kulturnih sredina.

Dečane bismo lakše nego Banjsku priključili odgovarajućem nizu katoličkih romaničkih ili romaničko-gotičkih katedrala. Njen graditelj, franjevac iz Kotora, gradi trobrodnu baziliku s kupolom. S gradilišta u zapadnim srpskim oblastima tada poletne romansko-gotičke arhitekture preuzeti su gotički svodovi, gotički prozori i spoljna dvobojna kamena oplata. Ipak, u Dečanima je izgrađen pravoslavni hram, sa svim delovima prostora koji su ostvareni u raškoj arhitekturi. Da je u Dečanima takođe poštovana Studenica kao uzor, potvrđuju svečani portali i trifore. Građenje Dečana bilo je veliki poduhvat. Za osam godina podignuta je crkva veća od kotorske katedrale, a verovatno i od stare dubrovačke katedrale čija je izgradnja trajala oko sto pedeset godina.

Poštovanje dinastičke tradicije, očigledno u određenom ideološkom smislu, prihvatio je i Stefan Dušan gradeći svoje glavno delo, hram koji je namenio za svoju grobnu crkvu. Ona obeležja Studenice koja su ocenjena kao bitna preneta su u koncepciju, nove građevine, a ta je građevina zamišljena, u pogledu sheme prostora i oblika, prema načelima srpsko-vizantijske škole. Sveti Arhanđeli, glavna carska zadužbina, krupnih razmera, brižljivo obrađena, s fasadama od ukrasnog kamena, mermernim portalima i prozorima i mozaičkim podom, najveće je i najskupocenije delo sagrađeno u 14. veku na širokom području vizantijskog sveta. Idealna rekonstrukcija toga porušenog spomenika, čiji je materijal najvećim delom iskorišćen za građenje Sinan-pašine džamije u Prizrenu, govori o petokupolnoj crkvi izuzetnog harmonijskog sklopa volumena i fasadnih površina, s portalima i prozorima čiji su prauzor portali i reljefni ukras Studenice. Time se još jednom potvrđuje da je grobna crkva osnivača dinastije neka vrsta sopstvenog srpskog rešenja.

Vojislav Korać, Arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (adaptirano)

Vojska kanibala

Krstaši-kanibali (minijatura, 13. vek)

Ispred zidina niške tvrdjave se jula 1096. ulogorila neobična vojska prosjaka, seljaka, bogalja, žene i dece. Reč je o tzv. Seljačkom krstaškom ratu, prethodnici Prvog krstaškog rata. Ova masa siromašnih i očajnih ljudi će ostati zapamćena kao vojska ljudoždera.

Papa Urban II je 1095. pozivao vernike u Krstaški rat sa ciljem oslobadjanja svetog grada Jerusalima od vlasti nevernika. Papa je planirao da se u krstaški pohod krene 15. avgusta 1096., ali mesecima pre toga sakupile su se brojne neočekivane vojske prosjaka, seljaka i vitezova nižeg stepena. Duhovni vođa ovog pokreta siromašnih je bio harizmatični monah i nenadmašni orator Petar Pustinjak iz Amijensa. Jahao je magarca i oblačio se prostom odećom. On je godinama duž severne Francuske i Flandrije propovedao krstaški rat. Tvrdio je da to radi po nalogu samog Hrista. "Vojska" koju je Petar Pustinjak sakupio sastojala se uglavnom od nepismenih seljaka, koji nisu ni znali kuda idu i gde je Jerusalim. Masu siromašnih seljaka predvodila je grupa vitezova nižeg ranga koji su jedini imali ratnog iskustva.

Petar i oko 40 000 "krstaša" je iz Kelna krenulo 20. aprila 1096. godine. Ovu vojsku gladnih, bolesnih i siromašnih je bilo teško kontrolisati. U masi je bilo i žena, dece i staraca. Neodgovorna rulja će se narednih meseci transformisati u jednu od najsurovijih vojski koju istorija poznaje. Od desetina hiljada ljudi preživeće samo tri hiljade krvožednih ratnika poznatih kao Tafuri. Tafuri su ime dobili prema vitezu koji ih je predvodio, "kralju" Tafuru. Petar pustinjak je sve do pada Jerusalima ostao njihov duhovni vodja. Osnovna ideja pokreta je bila da su životi nevernika potpuno bezverdni. Spojivši se sa regularnom krstaškom vojskom učestvovali su u opsadama Antiohije, Mare i Jerusalima. Nakon pada tih muslimanskih utvrdjenja Tafuri su masakrirali lokalno stanovništvo, silovali žene a zbog gladi koja je zavladala odali su se i ljudožderstvu. Letopisac, Raul od Kana svedoči: "U Mari, naši su odrasle pagane kuvali u kotlovima, a čeljad su nabijali na ražanj i proždirali pečene". Albert od Eksa pak kaže: "Našima se nije gadilo da jedu ne samo ubijene Turke i Saracene nego ni pse!". Arapski hroničari su ih smatrali živim djavolima. Mit o zapadnjacima – ljudožderima se medju Arapima održao do današnjih dana. Brojne su legende koje pripovedaju o okrutnosti ove grupe siromaha koja je aprila 1096. godine krenula prema istoku.

U Zemunu je došlo do prvih incidenata. Posle svađe o ceni nekih cipela na zemunskoj pijaci izbija pobuna i sveopšti napad na Zemun u kome krstaši ubijaju 4.000 Mađara. Prelaze Savu posle borbi sa beogradskom posadom vizantijske vojske. Građani su napustili Beograd, a krstaši su ga opljačkali i zapalili.

Posle sedam dana, 3. jula dolaze do Niša. Na levoj obali Nišave, na mestu današnjeg Trga Kralja Milana, krstaši su podigli svoje stanište. Da bi dobili odobrenje za kupovinu hrane od gradjana, zapovednik Niša, duks Nikita zatražio je taoce koji su mu dati, posle čega su krstaši mogli trgovati, ali ne i otimati hranu, koje je Niš, kako tvrde izvori, imao u izobilju. Sukoba oko kupovine hrane nije bilo sve dok taoci nisu bili oslobodjeni. Kada su taoci pušteni došlo je do sukoba krstaša i jednog trgovca. Ovaj dogadjaj je izazvao krstaše da zapale milinove na Nišavi i objekte za stanovanjena levoj obali reke. Duks Nikita je odmah intervenisao, poslao je vojsku. Poginulo je više krstaša i oduzet im je deo plena. Ovaj sukob nagnao je Petra pustinjaka, koji je već napustio Niš, da se vrati radi pregovora. U medjuvremenu 1000 njegovih krstaša izvršilo je juriš na preko mosta na glavnu kapiju niške tvrdjave. Došlo je do žestokog sukoba u kome su krstaši bili pobijeni ili podavljeni u Nišavi. Nemački izvori kazuju da je u Nišu stradalo oko 10000 krstaša i oko 2000 kola sa tovarom, dok su se ostali razbežali po okolnim brdima.

Krstaši su izgubili četvrtinu ljudi. Preostali su se pregrupirali tek kod današnje Bele Palanke. U Sofiji se 12. jula sreću sa vizantijskom pratnjom, koja ih vodi do Konstantinopolja gde stižu 1. avgusta.

Vizantijski car Aleksije I Komnin nije znao što da radi sa takvom neobičnom i neočekivanom vojskom. Prevezao ih je preko Bosfora do 6. avgusta. Aleksije Komnin je upozorio Petra da se ne upušta u borbu sa Turcima, dok ne stigne glavnina krstaša, koji su još bili na putu. Medjutim Petar Pustinjak je imao sve manji uticaj na izmorenu i izgladnelu masu ljudi.

Deo krstaša, šest hiljada Nemaca, nakon pljačke po okolini Nikeje zauzimaju slabo branjeni grad Herigordon i koriste ga kao bazu. Znajući slabosti ovog utvrdjenja Turci 29. septembra blokiraju jedini izvor vode za napajanje grada Herigordona. Posle osam dana iznureni žeđu krstaši su se predali. Preživeli su samo oni koji su prešli u islam.

Kada je u glavni krstaški logor stigla prava vest što se desilo u Herigordonu, zavladala je panika. Petar Pustnjak je tada bio na putu za Konstantinopolj da dobije snabdevanje. Većina vođa se zalagala da pričekaju Petra. Ali Žofri Burel je zapalio mase govorom da je kukavički čekati i da trebaju udariti na Turke. Njegova volja je nadvladala ostale.Cela vojska od 20.000 krstaša krenula je 21. oktobra prema Nikeji. Žene, decu i starije su ostavili u logoru.

Pet kilometara od logora na mestu gde put ulazi u usku šumovitu dolinu Turci su postavili zasedu. Kad su Turci napali nastupila je panika i dali su se u beg. Oni koji su se borili su pobijeni. Samo 3.000 sa Žofri Barelom sklonilo se u jedan stari napušten zamak. Vizantijska mornarica ih je spasila opsade. Tri hiljade Tafura se pridružila pravoj krstaškoj vojsci koju su predvodili plemići Gotfrid Bujonski, Rejmond Tuluški i Boemund Tarentski. Prema legendi je kralj Tafura, kao najhrabriji vodja krstaša, lično 1097. krunisao Gotfrida Bujonskog za kralja "oslobodjenog"Jerusalima.

Dionisova pećina

Niš je zahvaljujući lingvistima dobio nadimak "grad vila". Bugarski lingvista Dečev u svom rečniku tračkih imena zastupa mišljenje da je Naissus tračka reč. Dečev objašnjava reč Naissus pomocu indoevropskog korena snau = teći, odnosno srodnih oblika koji označavaju nimfe sa izvora, izvor ili tečnost. Ovu etimologiju prihvataju i drugi ugledni lingvisti. Opisano tumačenje je steklo veliku popularnost, te nimfe odnosno vile postaju simbol grada na Nišavi. Ko su bile vile iz Niša (Naissusa, Nisosa)? Slovenska predanja nam ne govore puno o tome. Ipak, u antičkim grčkim predanjima se pojavljuje legendarno mesto gotovo istog imena, Nisa. Legendarna Nisa je bila naseljena nimfama koje su nazvane Nisijade i koje su poznate po tome da su bile dadilje maloletnog boga Dionisa. Smatra se da su legendom o Nisi Grci pokušali da objasne njima strano ime uvezenog božanstva Dionisa. Protumačivši da ovo ime označava Boga iz Nise, dali su se u potragu za mestom njegovog porekla. Ipak, možda je zajedno sa kultom Dionisa, u Grčku uvezeno i predanje o Nisi. Bez obzira na poreklo ove legende, brojni su pokušaji da se Nisa locira.

Isihije Aleksandrijki, leksikograf iz V veka, daje pregled lokacija mitske Nise. Isihijevu listu čine: Arabija, Etiopija, Egipat, Vavilon, Crveno more, Trakija, Tesalija, Kilikija, Indija, Libija, Lidija, Makedonija, Naksos, Pangajos (mitsko ostrvo južno od Arabije) i Sirija. Dakle Nisa se prema grčkim autorima mogla nalaziti bilo gde u okviru njima poznatog sveta. Ipak, najraniji pomen Nise je u Ilijadi. Prema (takodje mitskom) pesniku Homeru, mitska Nisa se nalazi u ili oko Trakije. Ovo je u skladu sa verovatnim tračkim poreklom kulta boga Dionisa. Kako se Niš nalazi na zapadnim granicama antičke Trakije nije neosnovano proglasiti ga za potencijalnu lokaciju njegovog imenjaka iz legendi, Nise.

Dionis

Šta znamo o Dionisu i njegovoj vezi sa Nisom?

Dionis je nastao iz preljube. Dionisov otac je bio vrhovni bog Zevs a majka smrtnica Semela.

Rodio se u Tebi, mada se mestom njegovog rođenja smatraju i Naksos, Krit, Elida, Teos i Eleutera. Kad je trebalo da dođe na svet, ljubomorna Zevsova žena Hera odlučila je da ga ubije. Posetila je ljubavnicu svoga muža, Semelu, u liku stare dadilje i nagovorila je da zamoli Zevsa da joj se barem jednom pokaže u svoj svojoj moći i veličanstvenosti. Najviši bog je u svom samoljublju ispunio Semelinu želju i prikazao joj se u sjaju svojih munja, praćen tutnjavom gromova. Dogodilo se upravo ono što je Hera želela: jedna munja je zapalila tebansku kraljevsku palatu, a plamen je uhvatio i Semelu, koja je u smrtnom strahu rodila nedonošče. Ali, umešao se Zevs. Svoju ljubavnicu je, doduše, prepustio njenoj sudbini, ali je oko svog sina podigao zid gustog bršljana koji ga je sačuvao od plamena. Kad se vatra stišala, izvukao je dete iz skrovišta i zašio ga u svoju butinu da se do kraja razvije. Kad se Dionis "po drugi put rodio", Zevs ga je predao bogu Hermesu da brine o njemu.

Hermes nije bio oženjen, a kako je kao glasnik bogova neprekidno bio na putu, nije imao vremena da odgaja mladog Dionisa, pa ga je predao Semelinoj sestri Ini, ženi orhomenskog kralja Atamanta. Kad je Hera doznala da su Ina i Atamant prihvatili Dionisa, poslala je na Atamanta ludilo, ne bi li u nastupu besa ubio dečaka. Kralj je, međutim, poubijao samo svoju decu i ženu, jer se u poslednji čas umešao Hermes i Dionisa spasio od smrti. Odneo ga je u u gore pomenutu Nisu i poverio ga nimfama Nisijadama, koje su ga sakrile u duboku pećinu s ulazom zaraslim u vinovu lozu, i odgajale ga uprkos svim Herinim podvalama i zamkama. Tu je Dionis prvi put probao vino kojim je zatim opijao sebe, svoje starateljke i svoje pratioce silene i satire. Otud je Dionis doneo ljudima prve sadnice vinove loze. Dao ih je, u znak zahvalnosti za gostoljubivost, atinskom pastiru Ikariju i naučio ga da od grožđa napravi napitak, a sam je zatim Zevsovom voljom postao bog tog napitka.

Kad je Dionis odrastao ljubomorna Hera ga je pogodila ludilom, koje ga je nagnalo da počne lutati raznim delovima sveta. U Frigiji boginja Cibela, u Grčkoj poznata kao Reja, izlečila ga je i naučila ga svetim obredima, te se uputio na putovanje po Aziji učeći ljude uzgoju i obrađivanju vinove loze. Najpoznatije od njegovih putovanja je ekspedicija u Indiju, za koju se tvrdi da je trajala nekoliko godina. Nakon trijumfalnog povratka počinje s objavljivanjem svog učenja po Grčkoj. No, nekoliko mu se knezova usprotivilo u tom pokušaju, strahujući da će njegova učenja dovesti sa sobom nerede i ludilo (kralj Pentej i Lierg)

Dionis se na Olimpu nalazi sa desne strane Zevsa i pridaju mu se mnogi epiteti: Megapenthes ("onaj od velike patnje"), Kissos ("bršljan"), Oinops ("vino")

Nisijade

Vratimo se Dionisovim dadiljama, Nisijadama. Iako postoje rezličite verzije legendi u Nisijadde se najčešće svrstavaju dve grupe nimfi: Hijade i Plejade.

U legendama se opisuje sedam Hijada, nimfi koje donose kišu:

• Ambrosija
• Eudora
• Fesila
• Koronida
• Poliksa
• Feja
• Diona

Sestre Hijada su bile Plejade kojih takodje ima sedam:

• Maja
• Mereopa
• Elektra
• Tajgeta
• Alkiona
• Kelena
• Steropa
  

Ovih četrnaest nimfi, Nisijada je živelo u Nisi. Kao nagradu što su odgajile njegovog sina Dionisa, Zevs ih je pretvorio u zvezde. I Hijade i Plejade se nalaze u sazveždju Bika. Hijade čine glavu a Plejade rep Bika.

Hijade su smatrane zvezdama koje donose kišu - u vreme njihovog pojavljivanja u novembru i maju mesecu počinje sezona kiša u Grčkoj.

Plejade su, prema nekim mitovima donosile ambroziju bogovima iz zemalja na Zapadu, a tome odgovara i njihovo grčko ime „Peleiades“ ili golubice. Prema drugim tumačenjima, njihovo ime podiče od reči „Pleo“ ili ploviti, ploviti brodom, zbog toga što je njihov izlazak na nebeskom svodu, označavao povoljno vreme za plovidbu.

Dionisova pećina

Ako je Nisa Niš, gde se onda nalazi pećina u kojoj je po nadzorom nimfi odrastao mladi Dionis? U blizini grada Niša, u ataru sela Cerje, nalazi se pećina vanredne lepote koju meštani nazivaju Provalija a speleolozi Cerjanska pećina. Do sada je istraženo 6025 m hodnika, ali se pretpostavlja da je ovaj podzemni grad dugačak oko 20km. Cerjanska pećina je slično Diosnisovoj pećini imala skriveni ulaz koji je u dvadesetom veku proširen dinamitom. Ono što ovu pećinu čini posebnom i izdvaja je od ostalih jeste raznovrsnost i očuvanost morfoloških i hidroloških oblika, zatim raznovrsnost formi, veličina, boja i sastav pećinskog nakita u vidu stalaktita i stalagmita, helaktita, kitnjastih saliva, talasastih draperija, pećinskih korala, kristalnih cvetova, pećinskih prerasta... Monumentalnost pećinskih kanala i dvorana (neke od njih imaju dužinu veću od sto metara, širinu dvadeset do trideset i visinu četrdeset) posebno je zadivljujuća.
U svakom slučaju veličanstveno ukrašena Cerjanska pećina predstavlja mesto gde su Dionis i njegove dadilje-nimfe mogle godinama da se kriju od besne i ljubomorne Here.