U Timočkoj Krajini, u blizini sela Krivi Vir i vrela Crnog Timoka stoje ruševine srednjovekovne crkve manastira Lapušnja posvećene Sv. Nikoli. Ktitori ove crkve su vojvoda Kneževine Vlaške Radul Veliki i njegov ujak župan Gergina. Lapušnja je najveća zadužbina vladara Vlaške koja se nalazi izvan teritorije ove srednjovekovne države. Motivi za njenu izgradnju su i danas zagonetni.
 |
| Crkva manastira Lapušnja sa ostacima grobnice |
Crkva je velikih dimenzija i deluje monumentalno. Spoljna dužina građevine sa pripratom je 20 metara, a najveća širina 8,35m. Intersantno je da se sa južne strane crkve, spojena sa hramom zajedničkim zidom, nalazi kapela sa funkcijom grobnice dimenzija 5,8x3,4m. U kapeli se nalaze dva grobna mesta koja do sada nisu otvarana tokom arheoloških istraživanja. Ova grobnica je verovatno starija od sadašnje crkve i predstavlja ostatak prvobitnog manastira, koji je, prema podacima iz turskih popisa na ovom mestu postojao i više decenija pre izgradjnje crkve Sv. Nikole. Moguće je da se razlog izgradnje ovako velike crkve može tražiti u značaju osobe ili osoba sahranjenih u toj grobnici.
Prema ktitorskom natpisu koji se nalazi na zapadnom zidu naosa "crkvu Sv. Nikole sagradio je gospodin Jovan Radul, vojvoda i gospodar svih ugrovlaških zemalja, s velikim parkalabom županom Gerginom, pri igumanu jeromonahu Gelasiju 1500/1501. godine. Živopisana je pri igumanu jeromonahu Teodoru, trudom i sredstvima kneza Bogoja i njegove gospođe Mare i dece, 1510. godine."
Freskopis u okviru kojeg se nalazi pomenuti ktitorski natpis je nastao deset godina nakon zavšetka crkve Sv. Nikole i to sredstvima lokalnog kneza Bogoja o kojem nema drugih istorijskih podataka. Freske su danas nažalost teško oštećene ali se prepoznaje ktitorska kompozicija gde su predstavljeni Radul Veliki, župan Gergina i knez Bogoja sa suprugom Marom.
 |
Ktitorska kompozicija, Lapušnja (kopija iz Galerija Fresaka, Beograd) |
Ktitori
Da bi se bolje razumeo značaj ove crkve predstavićemo oba njena ktitora: vojvodu Jovana Radula Velikog i župana Gerginu.
Glavni ktitor ove crkve, u istoriji poznat kao vojvoda Radul Veliki (rum. Radu cel Mare), je bio sin vojvode Vlada Kaluđera, unuk Vlada II Drakula osnivača dinastije Drakulesti i bratanac čuvenog Vlada III Cepeša Drakule. Radul je dobio naziv "Veliki" zbog kulturnog i crkvenog preporoda koji se tokom njegove vladavine dogodio u Vlaškoj. Danas se smatra jednim od najznačajnijih vladara iz dinastije Drakulesti. Između ostalog, doveo je u Vlašku zamonašenog srpskog despota Đorđa Brankovića poznatog pod monaškim imenom Maksim (Sv. Maksim), i postavio ga za prvog ugro-vlaškog vladiku. Uz njegovu pomoć dovodi i prvog srpskog štampara jermonaha Makarija, koji je bio upravnik štamparije Crnojevića na Cetinju, i osniva i prvu štampariju u Vlaškoj gde su štampane prve knjige u Vlaškoj na slovenskom jeziku i ćirilicom. Radul Veliki je obezbedio period stabilnosti u Vlaškoj zahvaljujući krizi u Osmanskom carstvu opterećenog borbama za vlast nakon smrti sultana Mehmeda II Osvajača.
Drugi pomenuti ktitor je ujak Radula Velikog, župan Gergina (Gherghina), zapovednik najznačajnije tvrđave u vlaškoj - Poenari. Tvrđava Poenari danas leži u ruševinama ali je u srednjem veku bila dom vladara iz dinastije Drakulesti sa kojom je Gergina bio u rodbinskim odnosima. Njegova sestra Rada je bila supruga Vlada Kaluđera i majka Radula Velikog. U istorijskim dokumentima se Gergina prvi put pojavljuje 1458. godine kao boljar blizak čuvenom vojvodi Vladu Cepešu Drakuli. Tada je imao dvorsko zvanje velikog komisa koje su mogli da imaju samo istaknuti plemići. Prema raspoloživim podacima Gergina je ostao odan Vladu Cepešu Drakuli sve do smrti ovog vladara. Gerginin uticaj i značaj se još više povećao dolaskom na vlast njegovog zeta i Drakulinog brata Vlada Kaluđera koji je nakon nestabilnog perioda preuzeo presto Vlaške. Gergina je tada dobio funkciju velikog parakalaba (zapovednika) prestone tvrdjave Poenari i glavnog savetnika vladara Vlaške koju je zadržao narednih 25 godina do smrti narednog vladara Vlaške, sina Vlada Kaluđera - Radula Velikog.
Istorija manastira
Vratimo se Lapušnji i crkvi Sv. Nikole. Nju je Radul Veliki podigao 1500. godine, u vreme kada se manastir nalazio na teritoriji Vidinskog sandžaka, turske vojno-administrativne jedinice koja je nastala 1396. nakon Nikopoljske bitke i pada Vidinskog carstva. U turskim popisima, se manastir Lapušnja prvi put pominje 1455. godine. Kako za vreme turske uprave nije bilo dozvoljeno podizati nove crkve, već samo obnavlajati stare, manastir Lapušnja je najverovatnije osnovan u 14. veku, pre dolaska Turaka i u vreme uprave Vidinskog carstva Timočkom Krajinom.
Prema predanju, Lapušnju i brojne manastire tog kraja je podigao Radul beg. Reč je najverovatnije o vlaškom vojvodi Radulu I, koji je bio deo koalicije koja je oslobodila teritoriju Vidinskog carstva od Ugarske okupacije (1365-1369). U periodu vladavine Kraljevine Ugarske prostorima Timočke Krajine otpočelo je intenzivno pokatoličavanje stanovništva. Nakon pobede pravoslavnih vladara i proterivanja Ugara, kao odgovor na snažan uticaj katoličke crkve osnovano je više pravoslavnih manastira, između ostalih i Lapušnja. Dakle, Vojvoda Radul Veliki je 1500. godine podigao novu crkvu u već postojećem manastiru. Postavlja se pitanje zašto je obnovio baš manastir Lapušnja iako u okolini postoji više manastira koje je takođe osnovao njegov predak Radul I više od sto godina ranije. Šta Lapušnju izdvaja od drugih manastira?
Možda se odgovor nalazi u pomenutoj grobnici odnosno uglednoj ličnosti koja je u njoj sahranjena. Ko je mogao biti sahranjen u ovoj grobnici da bi to bio motiv Radulu Velikom i njegovom ujaku Gergini da podignu novu veliku crkvu na teritoriji Osmanskog carstva. Da li je to mogao biti neko od vladara iz porodice Drakulesti? Jedini vladar iz ove dinastije za kojeg je poznato da su njegovi posmrtni ostaci preneti preko Dunava i napustili Vlašku je bio Vlad III Cepeš Drakula.
 |
| Vlad III Cepeš Drakula |
Ko je bio Drakula?
Vlad III Cepeš Drakula (1431-1477) je kao vojvoda vladao Vlaškom u tri navrata. Tokom svoje vladavine je postao poznat po navodnoj surovosti. Ipak, u Rumuniji se smatra nacionalnim herojom zato što se odlučno suprotstavljao turskoj invaziji. Naziv Drakula je nasledio od oca, koji je to ime koristio kao oznaku svog članstva u uglednom viteškom Redu Zmaja koji su 1408. godine osnovali ugarski kralj Sigismud kao Veliki Majstor reda, srpski despot Stefan Lazarević i još dvadeset evropskih plemića i vitezova sa ciljem borbe protiv Osmanlija. Nadimak Cepeš (rum. Țepeș - nabijač) je dobio zbog morbidne navike da neprijatelje nabija na kolac. Sultan Mehmed II je 1462. godine prilikom pokušaja osvajanja Vlaške, u blizini grada Trgovišta zatekao prizor od 23844 zarobljenih turskih vojnika koji su po naredjenju Vlada Cepeša bili nabijeni na kolac. U toku ovog turskog pohoda Vlad Cepeš je i izveo čuveni noćni napad na turski logor kada je sultan jedva izbegao zarobljavanje i verovatno nabijanje na kolac. Zbog toga je, nakon što je Vlad Cepeš ubijen, tražio njegovu glavu i izložio je nabijenu na kolac.
Drakula je ubijen 1477 godine u sukobu sa turskim savaznicima u blizini Snagova u Vlaškoj. Njegov savremenik i istoričar na dvoru Matije Korvina, italijan Antonio Bonfini je zapisao da je glava Vlada Cepeša poslata u Carigrad turskom sultanu Mehmedu II, konzervirana u buretu meda da bi se je tamo postavio na kolac. Grob Vlada Cepeša nikada nije pronađen na teritoriji Vlaške. Prema legendi je telo sahranjeno u manastiru Snagov. Medjutim kada je ovaj navodni grob otvoren bio je prazan.
Vidin je u srednjem veku bio glavna veza balkanskog poluostrva i Vlaške. Iako o tome ne postoje podaci, moguće je da je telo Vlada Cepeša iz Vlaške prebačeno na teritoriju Vidinskog sandžaka, gde je glava odsečena da bi bila poslata sultanu, a telo sahranjeno u jednom od manastira u okolini koji je podigao Drakulin predak, Radul I, manastiru Lapušnja.
Da li je dvadeset godinakasnije Radul Veliki doneo odluku da podigne veliku crkvu posvećenu Sv. Nikoli upravo na na mestu gde je sahranjen njegov stric Vlad Cepeš Drakula? U prilog ove hipoteze govori i činjenica da je crkva manastira Lapušnja posvećena Svetom Nikoli, svecu koji je bio posebno poštovan od strane vladara iz dinastije Drakulesti. Manastir Komana u Vlaškoj koji je osnovao i podigao Vlad Cepeš Drakula je takodje posvećan svetom Nikoli kao i jedna od najznačajnijih i najstarijih crkava u Vlaškoj iz 14 veka u Kurtea de Arđeš koju je podigao Besarab Veliki, prvi vladar Vlaške.
Zbog navodnih surovosti ali i hrabrosti Vlad III Cepeš je ušao u narodno predanje. Brem Stoker je ovo predanje iskoristio kao inspiraciju za glavni lik romana o vampiru grofu Drakuli iz 1897. godine koji je postao globalno poznat. Iako u narodnim predanjima i istorijskim izvorima Vlad Drakula nije povezivan sa vampirima, narodni običaji o vampirima i naziv vampir potiču sa teritorije Srbije i Balkana. Sama reč vampir je do zapadne Evrope došla tokom 18. veka putem izveštaja austrijskih zvaničnika i vojnih lekara iz okupirane Srbije o slučajevima epidemije navodnog vampirizma u Kisiljevu na Dunavu (1725 godine) i Medveđi na Zapadnoj Moravi (1732. godine), ne tako daleko od Rtnja i manastira Lapušnja. Rezultat ovih izveštaja je bila "vampirska manija" u štampi i literaturi zapadnoevropskih zemalja. Na kraju je ovaj mit u romanu Brema Stokera krajem 19. veka povezan sa Vladom Cepešom Drakulom.
Bez obzira da li je Vlad III Cepeš Drakula zaista sahranjen u manastiru Lapušnja, ovaj srednjovekovni spomenik i zadužbina vlaškog vojvode iz porodice Drakulesti predstavlja kulturnu baštinu od izuzetnog značaja i za Srbiju i za Rumuniju i zavređuje dalja istraživanja i obnovu.
Literatura:
Knežević B. Manastir Lapušnja, Zbornik za likovne umetnosti 18 (1986): 83-113
Knežević B. Ktitori Lapušnje, Zbornik za likovne umetnosti 7 (1971): 35-54
Cvetković B., The portraits in Lapušnja and iconography of joint ktetorship, Niš i Vizantija 11 (2013):305–307 .
V.M.
© VukovBlog
