Polemika o pravoslavnosti

Djordje Krstic. Smrt kneza Lazara

Nakon austrijsko-turskih ratova 17. i 18. veka, reke Sava i Dunav su podelile srpsku crkvenu umetnost. Pod austrijskom vlašću je crkvena umetnost primila uticaje iz zapadne Evrope. Crkvenim slikarstvom su dominirali akademski slikara školovani uglavnom u Beču. Tokom 18. veka dominantan umetnički pravac na teritoriji Karlovačke mitropolije je bio barok. U 19. veku njega zamenjuju romantičarski pravci, naročito tzv. nazarensko slikarstvo koje je bilo popularno u Beču. Kako je 19. vek bio i period uspostave srpske drzavne i crkvene autonomije zapadna umetnost se proširila i na crkve južno od Dunava. Prve romantičarske ikone u Srbiji možemo videti u Sabornoj crkvi u Beogradu.

U isto vreme u delovima Balkana koji su ostali pod neposrednom turskom vlašću dominira tzv. zografski stil zasnovan na starim srednjovekovnim ikonopisačkim tradicijama i kanonima ali koji je često bio nevešt i tehnički lošeg kvaliteta. Akademski obrazovni slikari su ga smatrali oblikom naivne folklorne umetnosti. Tokom devetnaestog veka akademizam posteptno potiskuje zografe iz oslobodjenog dela Srbije.

Sličan sukob nastaje i u arhitekturi. Srpski arhitekti školovani na zapadu napuštaju barokni stil gradnje koji je do tada bio oficijalni stil Habsburške monarhije i grade u neovizantijskom stilu. Njima su suprotstavljeni tradicionalni graditelji koji dolaze sa juga Balkanskog poluostrva, medju kojima je najpoznatiji Andreja Damjanović autor sabornih crkava u Smederevu, Sarajevu, Mostaru i Nišu.

Niška saborna crkva je nakon višedecenijske izgradnje osvećena 1878. godine, samo dva meseca nakon oslobodjenja od Turaka. Upravo će izrada ikonostasa za ovu crkvu dovesti biti prekretnica u srpskom crkvenom slikarstvu.

Na scenu su tada stupili slikari predvodjeni Djordjem Krstićem koji koriste novi stil u slikanju ikona, akademski realizam, razvijen u minhenskoj slikarskoj školi.

Za izradu 54 ikone za niški saborni hram slopljen je 1885 godine ugovor sa Djordjem Krstićem, minhenskim djakom. Prva završena ikona pod nazivom „Smrt Kneza Lazara" je javno predstavljena i izazvala je pravi potres u srpskoj javnosti i raspravu koja je ostala poznata pod imenom „polemika o pravoslavnosti". Ova čuvena ikona izradjena u realističkom stilu, predstavlja svetog kneza Lazara na umoru, sa anđelom koji sleće po njegovu dušu. Krstićevo delo je za kratko vreme prešlo put od opšteg prihvatanja do etikete «opasno po pravoslavnost». Krstić je želeo, kako je govorio, da 'staru ideju obuče u novo ruho'. Bio je to po njegovom mišljenju put da Srbi dobiju jednu modernu interpretativnu varijantu Vizantije i nacionalnog srednjeg veka, novi nacionalni stil. Šta se dogodilo? Ova ikona nikada nije postavljena kao prestona na ikonostas niške saborne crkve. Protivnici su je smatrali suviše realističnom i tvrdili da ona vredja religijska osećanja vernika.

Djordje Miletić, tadašnji upravnik Narodnog pozorišta i književnik je komentarisao: " Taj je andjeo u horizontalnom položaju, ali u letu prema Lazaru, koji izdiše; gola mu se noga do kolena u visini ispod odeće beli; levom ga je rukom zagrlio, a desnom ga za ruku uhvatio – isto kao dva u ljubavi zanesena stvora!" Stevan Todorović je smatrao da Krstićev "andjeo, pored nakaznog crteža, izražava prostačku pojavu".

Krstić se od ovih napada branio: "Razgledajući sam stari živopis u Žiči, stari i novi živopis u Studenici, pa i živopis u mnogim drugim manastirima, ja sam sebi prikupljao obrasce i ideje koje evo sada primenjujem na niškom ikinostasu. I stranci su neki- slikari – radili u duhu vizantijskog živopisa, pa što ne bi Srbin u svojim crkvama radio onako kako su mu stari radili... Kada sam gledao po zidovima manastirskim slie starih slikara mene je poglavito zanimala misao u njima, Nesavršenost u oblicima nije mi smetala u izučavanju misli i njene predstave u celini. Našavši i shvativši misao, lako mi je bilo odenuti je savršenijim oblikom i izvesti je današnjom savremenom tehnikom."

Krstić je u nekoliko narednih godina umesto 54 uradio još samo 11 ikona pre nego što je raskinut ugovor izmedju njega i crkve. Tih 11 ikona je ocenjeno kao pogodno i one su postavljene na ikonostas zajedno sa desetinama ikona drugih slikara. "Smrt Kneza Lazara" je umesto u crkvi završila u muzeju i na taj način izbegla sudbinu ostalih Krstićevih niških ikona koje su 2001. godine izgorele u velikom požaru koji je zahvatio niški Saborni hram.

Nakon Krstićevog rada na niškom ikonostasu realisti su narednih godina zavladali srpskim crkvenim slikarstvom. Ikone Djordja Krstića, Uroša Predića i Paje Jovanovića se danas smatraju remek delima srpske umetnosti. Ipak, u isto vreme zografska neovizantijska umetnost dobija sve više prostora, da bi nakon Prvog svetskog rata potpuno preuzela primat u srpskim crkvama koje su tada gotovo isključivo gradjene u neovizantijskom stilu. Nepoverenje u zapadnu umetnost rodjeno tokom polemike o pravoslavnosti je dovelo do toga da slikari tradicionalisti koji su kopirali srednjovkovne uzore potisnu savremene akademske slikare. Svetovna umetnost u Srbiji se i dalje razvijala, prevalivši put preko impresionizma do moderne umetnosti. Medjutim, ostao je nepremostivi jaz prema ckvenom pravoslavnom ikonopisanju koje se, usavršivši tehniku, vratilo svojim srednjovekovnim uzorima sa uverenjem da je dosegnut nacionalni stil.

Codex Marianus

Marijinsko jevanđelje (Codex Marianus) je rukopisna knjiga pisana glagoljicom. Predstavlja prevod četvorojevanđelja sa grčkog na staroslovenski jezik srpske redakcije. Smatra se najstarijim očuvanim delom pisane srpske književnosti. Pisano je krajem X ili početkom XI veka na jugu Srbije, na prostoru izmedju Kosova i Rile.
Jevanđelje je rađeno na uštavljenoj životinjskoj koži. U XIX veku pronašao ga je ruski slavista Viktor Grigorovič u skitu Bogorodice Marije na Atosu. Danas se 172 strane Marijinskog jevanđelja nalazi u Državnoj biblioteci u Moskvi. Još dva naknadno pronađena lista odneta su u Beč.

Po osobinama njegovog jezika, poznati hrvatski slavista Vatroslav Jagić utvrdio je da je prepisivač toga rukopisa bio Srbin. Marijino jevanđelje je posle Jagićevog kritičkog izdanja spomenika privuklo pažnju istraživača, pored ostalog, i jasnim osobenostima srpskih štokavskih govora. Danas, posle čitavog veka, opet se mogu navesti slikovite reči Stojana Novakovića o mestu Marijinog jevanđelja u slovenskoj i srpskoj kulturi:

„Filološka slovenska nauka već poznaje jedan vrlo davnašnji sjajni spomenik stare slovenske književnosti, koji je u samom početku širenja slovenske književnosti među Srbima primio na se obeležje srpske narodnosti. To je Marijinsko Jevanđelje pisano glagoljicom, za Srbe ono što je Jevanđelje Ostromirovo za Ruse, a od Ostromirova jevanđelja bez sumnje starije, i svakojako ne poznije od samog početka XI veka."

Codex Marianus je neposredni dokaz da je glagoljica bila u upotrebi među Srbima. Podatak da se u ovom jevanđelju nalaze ćirilski srpskoslovenski zapisi iz XIV veka, kao i da je izgubljeni list Marijinog jevanđelja dopunjen novim, ćirilskim tekstom, takođe iz XIV veka, govori da se ovo jevanđelje koristilo u srpskoj sredini kao bogoslužbena knjiga, te da su pisari znali glagoljicu i nekoliko vekova nakon što su njome prestali da pišu.

Sukob saveznika

U istoriji Drugog svetskog rata je zabeleženo na hiljade borbi u vazduhu, u kojima je istovremeno učestvovalo više desetina, pa i stotina lovaca zaraćenih strana. Zapisan je, međutim, samo jedan slučaj sukoba lovaca dvaju najznačajnijih saveznika antihitlerovske koalicije, Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Američkih Država. Događaj se odigrao iznad Niša 7. novembra 1944. godine, i to nad glavama zaprepašćenih i uplašenih građana, sakupljenih na zboru sazvanom u čast proslave godišnjice Oktobarske revolucije.

Ovoj neobičnoj borbi u vazduhu su pisali i ruski i američki autori, ali kratko i sumarno, kao da su želeli da izbegnu podsećanje na međusavezničku bruku, koja, međutim, na simboličan način svedoči o složenosti ratnih dejstava i stalnom ukrštanju uticaja i interesa velikih sila na ovoj našoj balkanskoj vetrometini.

Prema ruskim izvorima, tog novembarskog dana se duga kolona vozila i borbene tehnike 6. gardijskog streljačkog korpusa Crvene Armije kretala od Niša prema Beogradu, sa krajnjim odredištem na južnom krilu fronta u Mađarskoj. Iznenada, oko 10 sati, iz pravca jugoistoka preko Jastrepca su se pojavile tri grupe od po 12 američkih lovaca P-38 Lajtning, od kojih se prva odmah ustremila na čelo kolone i preciznom mitraljeskom vatrom uspela da uništi više vozila, a da ubije 31 i rani 37 ruskih vojnika. Žrtva ovog napadaje bio i sam komadant korpusa, general - potpukovnik G.P. Kotov.

U trenutku, kada se i druga grupa američkih lovaca pripremala da krene u napad, komandant 17. vazdušne armije general Sudec, koji se zatekao na niškom aerodromu, u želji da zaštiti svoju pešadiju naređuje hitno uzletanje dežurnih lovaca JAK-3 iz sastava 659. puka 288. lovačke avio-divizije. Amerikanci su preneli vatru na ruske lovce u poletanju i pored toga što su na krilima i repu JAK-ova mogli da zapaze velike crvene petokrake zvezde. Jedan JAK-3 je odmah oboren. Lajtninzi su zatim iznad samog grada, na visini od oko 500 metara, formirali borbeni krug očekujuči dalji razvoj nejasne situacije. Po sećanju vazduhoplovnog inženjera Dragoslava Dimića, koji se tada kao dečak našao među okupljenim Nišlijama na mitingu, ostali ruski lovci su preleteli tvrđavu na visini od samo dvadesetak metara i u strmom penjanju odozdo napali lajtninge, od kojih je jedan oboren i srušio se na ivicu aerodroma. Jakovi su zatim proleteli kroz krug Amerikanaca i sa veće visine se ponovno ustremili na njih. Jedan JAK-3 se tada našao na putu rafala Lajtinga i u plamenu se obrušio prema zemlji.

U borbu se ubrzo uključilo i odeljenje JAK-ova, predvođenih poznatim ruskim asom - kapetanom Koldunovim, koje je poletelo sa drugog aerodroma u blizini Niša. Razvilo se "klupko smrti", koje se uz štektanje topova i mitraljeza udaljavalo preko grada prema zapadu.

U borbi, koja je trajala svega petnaestak minuta, učestvovalo je ukupno devet lovaca JAK-3 i nedefinisan broj P-38. Po tvrđenju američkog autora Glena Bausa, oborena su četiri JAK-3 i dva P-38. Ruski izvori međutim navode, da su oborena tri JAK-a i četiri P-38, dok u izveštaju političkog komesara aerodroma "Niš", Joke Drecuna, stoji zapisano, da su Amerikanci izgubili sedam a Rusi tri lovca. Pravu istinu ćemo verovatno doznati tek kada nam budu dostupni originalni izveštaji iz američkih i ruskih arhiva.

"Četrnaest američkih avijatičara" - navodi, i to verovatno pogrešno, Drecun - "sahranjeno je od strane Rusa na desnoj strani pri izlazu s aerodroma u pravcu Niša, a nad grobom su podigli piramidu sa natpisom - 'Američki piloti poginuli 7.11.1944.'" Inženjer Dimić se takođe seća, da su još 1946. članovi aerokluba položili vence na ovaj spomenik, ali i na grobove ruskih pilota lovaca, sahranjenih u blizini. Među njima se nalazila i jedna devojka pilot lovac, studentkinja iz Moskve, koja je stanovala u kući Dimićevih roditelja. Kako je došlo do ovog kobnog incidenta? Amerikanci se pravdaju, da nisu bili obavešteni o pomeranju linije fronta. Ali, očigledno da je vođa njihove 82. lovačke grupe, pukovnik C.T. Edvinson, u letu od Fođe u južnoj Italiji do centra Balkana pogrešio u navigaciji, pa umesto da tuče kolone nemačke grupe armija E, koja se dolinom reke Ibar povlačila iz Grčke, napada rusku kolonu udaljenu preko stotinu kilometara od zadanog cilja. Pukovnik Edvinson je "tiho i brzo" premešten u bazu van Evrope; a general Vilson, glavnokomandujući savezničkih snaga na Mediteranu, morao je da odleti u Sofiju da se lično izvini komandantu Trećeg ukrajinskog fronta - maršalu Tolbuhinu.
prof. Čedomir Janić

Raški stil - spoj Istoka i Zapada

Nastanak snažne srpske srednjovekovne države Raške se ogleda i u nastanku novog nacionalnog arhitektonskog stila kojim su gradjene zadužbine dinastije Nemanjić.

Ovaj stil nastao je pod uticajima romaničkog i vizantijeskog stila gradnje na prostoru izmedju Niša i Jadranskog mora.

Romanički graditelji su dolazili sa apeninskog poluostrva i primorskih gradova, dok je vizantijska kultura u srpske zemlje prodirala preko pograničnog grada Niša u čijem susedstvu je Stefan Nemanja kao mladi udeoni knez vladao srpskom Toplicom.

U Nišu su se tada nalazile brojne vizantijske crkve. Danas je preostala samo jedna, crkva Sv. Trojice-Rusalije, sagradjena verovatno u prvoj polovini jedanaestog veka.

Na obali Jadrana, u Kotoru, se i danas nalazi crkva koja je značajno uticala na širenje romaničkog stila gradnje u srpskim zemljama, katolička Katedrala Svetog Tripuna završena 1166. godine.

Crkve Sv. Nikole i Bogorodičina crkva kod Kuršumlije (šesta - sedma decenija 12. veka), Đurđevi stupovi kod Novog Pazara (1171), Studenica (1183-1196), sagrađene voljom i sredstvima velikog župana srpskog Stefana Nemanje, graditeljska su dela kojima se obeležavaju počeci Raške škole arhitekture. Podizana u skladu s najboljim iskustvima i znanjima na susednim kulturnim područjima, naznačila su prirodu daljeg razvitka srpske monumentalne arhitekture.

Velika sredstva i trud koje je u građenje zadužbina uložio Stefan Nemanja govore o izuzetnom državnopravnom značaju ktitorstva. Bilo je to afirmisanje državne vlasti u vreme kada Srbija sjedinivši u sebi primorske i kontinentalne oblasti postaje važan partner susednim državama. Ktitorstvo, podizanje zadužbina, traje kao važan čin do kraja srpske srednjovekovne samostalnosti, na svim stepenima vlasti. Stoga je razumljiva njegova velika važnost za kulturu.

Kuršumlijska crkva Sv. Nikole, uočljiva po zidovima od opeke i širokih spojnica maltera, jednostavnog je organizma u prostornom smislu. Naglašen je njen srednji deo, koji nosi kupolu. Međutim, fasadne površine nose jako istaknut crtež unutrašnje strukture građevine, onako kako je bilo uobličeno u srednjovizantijskoj arhitekturi. Po zamisli prostora ona potiče s istog graditeljskog područja; jednobrodna je, ima tri polja po dužini s kupolom iznad srednjeg kvadratnog polja. Uz srednji deo južne strane izgrađena je mala kapela s kupolom. Možda je ta kapela bila namenjena za grobnicu ktitora. Razmera je koje su bile uobičajene u srednjovizantijskoj arhitekturi. Po besprekornom zanatu i ukupnom sklopu - koncepciji celine i odnosu delova prema celini - Sv. Nikola je najbliži arhitekturi vizantijske prestonice, pa je verovatno i delo prestoničkih majstora. Uz zapadnu stranu crkve naknadno je dozidan zatvoren pretprostor, priprata, sa simetrično postavljenim kulama na glavnoj fasadi.

Kule su sagrađene pod uticajem slično ostvarene koncepcije uz 1166. godine završenu katedralu u Kotoru, kao što su na sličan način nastale i kule uz crkvu Sv. Đorđa u Rasu, podignutu nekoliko godina kasnije. Ta crkva, u predanju upamćena pod nazivom Đurđevi stupovi, na naglašeno svečan način promovisala je ktitorovu želju da krupnim delima monumentalne arhitekture obeleži svoje državničke korake. Iz celine manastira na bregu, Sv. Đorđa, na domaku prestonice, izdvajaju se i ističu dva visoka zvonika i snažni i sažeti organizam crkve s kupolom. U koncepciji prostora, u kojoj se nastavlja prethodna građevina, izgrađena je celina koju zatvaraju ravne fasade romanskih oblika. One rečito govore o zapadnom poreklu majstora. Prethodna stanica te skupine majstora verovatno je bio Kotor, u kome je tada trajala razvijena graditeljska delatnost.

Vizantijska umetnička shvatanja i vizantijska zanatska praksa iskazani na Sv. Nikoli, kao i romanska zanatska praksa i pretežno romansko umetničko shvatanje ugrađeni u Đurđevim stupovima, na jedinstven način su se spojili u glavnom delu Stefana Nemanje, svečanoj grobnoj crkvi posvećenoj Bogorodici, u manastiru Studenici. Glavna crkva jedinstveno zamišljene celine utvrđenog manastira, čiju izvornu zamisao danas rekonstruišemo prema sačuvanim delovima, sagrađena je za potrebe pravoslavnog obreda, i to onako kako je bilo uobičajeno u vizantijskoj arhitekturi. Jednobrodna crkva s kupolom, u ritmičnom rasporedu prostora, uz bočne vestibile kao novinu u Raškoj, u svojoj unutrašnjoj strukturi - kupoli, svodovima, razvijenoj supstrukciji - ima sve što je svojstveno vizantijskoj arhitekturi, uključujući i unutrašnje strane zidova u mešovitom materijalu, sigi i opeci. Spolja je obrađena na romanski način. Fasade ravnih površina, građene od besprekorno otesanih i uglačanih mermernih blokova, podeljene plitkim pilastrima u ritmu unutrašnje strukture, završene su karakterističnim arkadnim frizevima. mogu se meriti s luksuzno obrađenim fasadama najpoznatijih dela italijanske romanike. Celini spoljne obrade Studenice pripadaju monumentalni portali i prozori, jednostruki, dvojni i trifora na apsidi. Središnji deo građevine, koji je završen kupolom, odvaja Studenicu od uobičajenog lika luksuznih celina romanske arhitekture. Dvanaestostrana kupola u celini je, iznutra i spolja, vizantijska. Potkupolni prostor - po izgledu strogo geometrijski određen volumen - na bočnim stranama je obrađen na vizantijski način. Na fasadnim površinama iskazana je unutrašnja struktura dvaju zidova, s lukom na vrhu, koji odgovara potkupolnom luku. Tome luku su prilagođeni i prozori na obema fasadama. tako je preplitanje dvaju umetničkih shvatanja ostvareno na jedinstven način, koji nije ponovljen nikad više.

Studenički portali dela su najviše vrednosti u svojoj umetničkoj vrsti. Najrazvijeniji i najsvečaniji, glavni, zapadni portal, po arhitekturi i reljefnom ukrasu najbliži je porodici južnoitalijanskih portala. Ukupna ikonografska zamisao portala, s Bogorodicom koja drži Hrista u krilu i dva anđela sa strane, izašla je iz vizantijske umetnosti. Besprekornim klesarskim i vajarskim umećem izvedeni su i ostali portali.

Među prozorima izdvaja se trifora na apsidi. Pandan je glavnom portalu, mesto, arhitektura i reljefni ukras po vrednosti i značaju, glavni portal i trifora, dve simbolične slike crkve, najbolje predstavljaju arhitektonski i skulptoralni ukras Studenice. Ukupna harmonija dveju celina - odnos osnovnih mera, raspored ukrasa i brižljivo smišljen ritam arhitektonskih elemenata - mogla je nastati samo po ukusu odnegovanom na merilima najvišeg sloja komninske umetnosti. Na verovatno južnoitalijansko poreklo majstora upućuje okolnost što je reč o području na kome traje više gradova, naprednih u svakom smislu, živog umetničkog rada. Na sredokraći vizantijske tradicije i neposrednih vizantijskih uticaja i visoke romanike stvarana su jedinstvena dela. Ipak, presudna je bila uloga poručioca u pogledu celine u Studenici, u njenom okviru i portala i prozora i drugog reljefnog ukrasa. Moramo se podsetiti da je taj krug poručilaca podjednako nepogrešivo izabrao najbolje slikare za freske na zidovima Studenice.

O visokoj zanatskoj spremi studeničkih klesara svedoče crteži po kojima su rađeni detalji portala, nacrtani u prirodnoj veličini na nekoliko mesta na mermernim fasadama.

Studenica je snažno uticala na potonju arhitekturu u Srbiji. Za to su postojala dav razloga. Prvi je ideološke prirode. Studenica je bila grobna crkva osnivača dinastije, koji je kanonizovan ubrzo posle smrti. Drugi razlog bila je Studenica po sebi: njeni portali i prozori, njene fasade, a verovatno i luksuzna unutrašnja oprema.
U toku XII veka Konstantinopolj osvajaju Krstaši. Vizantijsko carstvo ostaje okupirano i rascepkano. Mnogi vizantijski slikari posao nalaze u Srbiji. Za razliku od slikara, iz razbijene Vizantije ne stižu ni stručnjaci za opeku, ni klesari, niti se održavaju veze između tamošnjih graditeljskih radionica i gradilišta u Srbiji. Stoga se i ukupna spoljna obrada značajnih graditeljskih dela pomera ka ukusu koji je bliži zapadnoevropskoj arhitekturi. Volumeni su zatvoreni ravnim površinama, koje imaju pilastre ili su bez njih, a prozori i portali od ukrasnog kamena, po pravilu skromnije arhitekture od studeničkih, plastični su ukras.

Na Mileševu (treća decenija 13. veka) u celini se odnosi opisano svojstvo - vizantijsko poreklo unutrašnjeg prostora i spoljna obrada pod uticajem romanike, ili po ugledu na Studenicu. Moraču (1252) čine prostor uspostavljen u raškoj arhitekturi i fasade, likom i načinom obrade bliske romanici grada Kotora. Sopoćanska crkva, koja je poslužila za okrilje najvrednijih fresaka svoga vremena (1265), na izrazit način otkriva dvostruke izvore raške arhitekture, iz kojih je nastala njena priroda. Iako građena pod jakim uticajem zrele romanike, sopoćanska crkva - u spoljnom liku bliska trobrodnoj romanskoj bazilici - ima unutrašnji prostor koji veoma podseća na monumentalne enterijere srednjovizantijske arhitekture. Nekoliko godina mlađa, crkva u Gradcu nosi u svom ukupnom obliku monumentalan sklop razuđenih volumena. Njena su posebna obeležja elementi gotike u strukturi i oblicima. Njih su doneli majstori koji dolaze, po svoj prilici, iz južne Italije. Naglašeno romanski uticaj vidi se na fasadama Arilja (1295/6), u kome je takođe dosledno sačuvana tradicionalna unutrašnja struktura.

Poseban tok u srpskoj monumentalnoj arhitekturi ostvaren je u tri velika i reprezentativna hrama, sagrađena za grobne vladarske crkve, u Banjskoj, kralja Milutina (1312-1316), Dečanima, Stefana Dečanskog i njegovog sina Dušana (1327-1335), i Arhanđelima kod Prizrena, cara Dušana (sredina 14. veka). Prema svedočenju kraljevog biografa i saradnika arhiepiskopa Danila II, Milutin je Banjsku sagradio po uzoru na Studenicu. U bitnim sastavnicama, prema kojima je trebalo prepoznati uzor, poštovana je kraljeva volja: u zamisli celine prostora, posebno njegovog oltarskog i potkupolnog dela, i u svečanim portalima i prozorima. U svemu ostalom modelu su dodana ona ostvarenja raške arhitekture koja su se dogodila posle Nemanjine Studenice. Velika i skupocena celina koju danas rekonstruišemo na osnovu očuvanih ostataka, Banjska se na osoben način našla na sredokraći vizantijske graditeljske tradicije i onovremene zapadnoevropske arhitekture. Prema opštem izgledu, snažne i zatvorene celine, ravnih fasada, pokrivenih, na jedinstven način, ukrasnim kamenom u tri boje, po sistemu šahovskih polja, reklo bi se da je u srodstvu sa najboljim delima severnoitalijanske ili apulijske romanike. Međutim, Banjska u bitnim odrednicama nastavlja rašku arhitekturu, i to ne samo u onome što su nametnule funkcionalne potrebe već takođe u vrsti donje i gornje konstrukcije, u unutrašnjim oblicima prostora i u delu kamenog ukrasa. Zidanje, bez spoljne oplate, vizantijsko je, u mešovitom materijalu. Poput Studenice, celinu su zamislila dva protomajstora, ili protomajstor i poručilac iz dveju kulturnih sredina.

Dečane bismo lakše nego Banjsku priključili odgovarajućem nizu katoličkih romaničkih ili romaničko-gotičkih katedrala. Njen graditelj, franjevac iz Kotora, gradi trobrodnu baziliku s kupolom. S gradilišta u zapadnim srpskim oblastima tada poletne romansko-gotičke arhitekture preuzeti su gotički svodovi, gotički prozori i spoljna dvobojna kamena oplata. Ipak, u Dečanima je izgrađen pravoslavni hram, sa svim delovima prostora koji su ostvareni u raškoj arhitekturi. Da je u Dečanima takođe poštovana Studenica kao uzor, potvrđuju svečani portali i trifore. Građenje Dečana bilo je veliki poduhvat. Za osam godina podignuta je crkva veća od kotorske katedrale, a verovatno i od stare dubrovačke katedrale čija je izgradnja trajala oko sto pedeset godina.

Poštovanje dinastičke tradicije, očigledno u određenom ideološkom smislu, prihvatio je i Stefan Dušan gradeći svoje glavno delo, hram koji je namenio za svoju grobnu crkvu. Ona obeležja Studenice koja su ocenjena kao bitna preneta su u koncepciju, nove građevine, a ta je građevina zamišljena, u pogledu sheme prostora i oblika, prema načelima srpsko-vizantijske škole. Sveti Arhanđeli, glavna carska zadužbina, krupnih razmera, brižljivo obrađena, s fasadama od ukrasnog kamena, mermernim portalima i prozorima i mozaičkim podom, najveće je i najskupocenije delo sagrađeno u 14. veku na širokom području vizantijskog sveta. Idealna rekonstrukcija toga porušenog spomenika, čiji je materijal najvećim delom iskorišćen za građenje Sinan-pašine džamije u Prizrenu, govori o petokupolnoj crkvi izuzetnog harmonijskog sklopa volumena i fasadnih površina, s portalima i prozorima čiji su prauzor portali i reljefni ukras Studenice. Time se još jednom potvrđuje da je grobna crkva osnivača dinastije neka vrsta sopstvenog srpskog rešenja.

Vojislav Korać, Arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (adaptirano)

Vojska kanibala

Krstaši-kanibali (minijatura, 13. vek)

Ispred zidina niške tvrdjave se jula 1096. ulogorila neobična vojska prosjaka, seljaka, bogalja, žene i dece. Reč je o tzv. Seljačkom krstaškom ratu, prethodnici Prvog krstaškog rata. Ova masa siromašnih i očajnih ljudi će ostati zapamćena kao vojska ljudoždera.

Papa Urban II je 1095. pozivao vernike u Krstaški rat sa ciljem oslobadjanja svetog grada Jerusalima od vlasti nevernika. Papa je planirao da se u krstaški pohod krene 15. avgusta 1096., ali mesecima pre toga sakupile su se brojne neočekivane vojske prosjaka, seljaka i vitezova nižeg stepena. Duhovni vođa ovog pokreta siromašnih je bio harizmatični monah i nenadmašni orator Petar Pustinjak iz Amijensa. Jahao je magarca i oblačio se prostom odećom. On je godinama duž severne Francuske i Flandrije propovedao krstaški rat. Tvrdio je da to radi po nalogu samog Hrista. "Vojska" koju je Petar Pustinjak sakupio sastojala se uglavnom od nepismenih seljaka, koji nisu ni znali kuda idu i gde je Jerusalim. Masu siromašnih seljaka predvodila je grupa vitezova nižeg ranga koji su jedini imali ratnog iskustva.

Petar i oko 40 000 "krstaša" je iz Kelna krenulo 20. aprila 1096. godine. Ovu vojsku gladnih, bolesnih i siromašnih je bilo teško kontrolisati. U masi je bilo i žena, dece i staraca. Neodgovorna rulja će se narednih meseci transformisati u jednu od najsurovijih vojski koju istorija poznaje. Od desetina hiljada ljudi preživeće samo tri hiljade krvožednih ratnika poznatih kao Tafuri. Tafuri su ime dobili prema vitezu koji ih je predvodio, "kralju" Tafuru. Petar pustinjak je sve do pada Jerusalima ostao njihov duhovni vodja. Osnovna ideja pokreta je bila da su životi nevernika potpuno bezverdni. Spojivši se sa regularnom krstaškom vojskom učestvovali su u opsadama Antiohije, Mare i Jerusalima. Nakon pada tih muslimanskih utvrdjenja Tafuri su masakrirali lokalno stanovništvo, silovali žene a zbog gladi koja je zavladala odali su se i ljudožderstvu. Letopisac, Raul od Kana svedoči: "U Mari, naši su odrasle pagane kuvali u kotlovima, a čeljad su nabijali na ražanj i proždirali pečene". Albert od Eksa pak kaže: "Našima se nije gadilo da jedu ne samo ubijene Turke i Saracene nego ni pse!". Arapski hroničari su ih smatrali živim djavolima. Mit o zapadnjacima – ljudožderima se medju Arapima održao do današnjih dana. Brojne su legende koje pripovedaju o okrutnosti ove grupe siromaha koja je aprila 1096. godine krenula prema istoku.

U Zemunu je došlo do prvih incidenata. Posle svađe o ceni nekih cipela na zemunskoj pijaci izbija pobuna i sveopšti napad na Zemun u kome krstaši ubijaju 4.000 Mađara. Prelaze Savu posle borbi sa beogradskom posadom vizantijske vojske. Građani su napustili Beograd, a krstaši su ga opljačkali i zapalili.

Posle sedam dana, 3. jula dolaze do Niša. Na levoj obali Nišave, na mestu današnjeg Trga Kralja Milana, krstaši su podigli svoje stanište. Da bi dobili odobrenje za kupovinu hrane od gradjana, zapovednik Niša, duks Nikita zatražio je taoce koji su mu dati, posle čega su krstaši mogli trgovati, ali ne i otimati hranu, koje je Niš, kako tvrde izvori, imao u izobilju. Sukoba oko kupovine hrane nije bilo sve dok taoci nisu bili oslobodjeni. Kada su taoci pušteni došlo je do sukoba krstaša i jednog trgovca. Ovaj dogadjaj je izazvao krstaše da zapale milinove na Nišavi i objekte za stanovanjena levoj obali reke. Duks Nikita je odmah intervenisao, poslao je vojsku. Poginulo je više krstaša i oduzet im je deo plena. Ovaj sukob nagnao je Petra pustinjaka, koji je već napustio Niš, da se vrati radi pregovora. U medjuvremenu 1000 njegovih krstaša izvršilo je juriš na preko mosta na glavnu kapiju niške tvrdjave. Došlo je do žestokog sukoba u kome su krstaši bili pobijeni ili podavljeni u Nišavi. Nemački izvori kazuju da je u Nišu stradalo oko 10000 krstaša i oko 2000 kola sa tovarom, dok su se ostali razbežali po okolnim brdima.

Krstaši su izgubili četvrtinu ljudi. Preostali su se pregrupirali tek kod današnje Bele Palanke. U Sofiji se 12. jula sreću sa vizantijskom pratnjom, koja ih vodi do Konstantinopolja gde stižu 1. avgusta.

Vizantijski car Aleksije I Komnin nije znao što da radi sa takvom neobičnom i neočekivanom vojskom. Prevezao ih je preko Bosfora do 6. avgusta. Aleksije Komnin je upozorio Petra da se ne upušta u borbu sa Turcima, dok ne stigne glavnina krstaša, koji su još bili na putu. Medjutim Petar Pustinjak je imao sve manji uticaj na izmorenu i izgladnelu masu ljudi.

Deo krstaša, šest hiljada Nemaca, nakon pljačke po okolini Nikeje zauzimaju slabo branjeni grad Herigordon i koriste ga kao bazu. Znajući slabosti ovog utvrdjenja Turci 29. septembra blokiraju jedini izvor vode za napajanje grada Herigordona. Posle osam dana iznureni žeđu krstaši su se predali. Preživeli su samo oni koji su prešli u islam.

Kada je u glavni krstaški logor stigla prava vest što se desilo u Herigordonu, zavladala je panika. Petar Pustnjak je tada bio na putu za Konstantinopolj da dobije snabdevanje. Većina vođa se zalagala da pričekaju Petra. Ali Žofri Burel je zapalio mase govorom da je kukavički čekati i da trebaju udariti na Turke. Njegova volja je nadvladala ostale.Cela vojska od 20.000 krstaša krenula je 21. oktobra prema Nikeji. Žene, decu i starije su ostavili u logoru.

Pet kilometara od logora na mestu gde put ulazi u usku šumovitu dolinu Turci su postavili zasedu. Kad su Turci napali nastupila je panika i dali su se u beg. Oni koji su se borili su pobijeni. Samo 3.000 sa Žofri Barelom sklonilo se u jedan stari napušten zamak. Vizantijska mornarica ih je spasila opsade. Tri hiljade Tafura se pridružila pravoj krstaškoj vojsci koju su predvodili plemići Gotfrid Bujonski, Rejmond Tuluški i Boemund Tarentski. Prema legendi je kralj Tafura, kao najhrabriji vodja krstaša, lično 1097. krunisao Gotfrida Bujonskog za kralja "oslobodjenog"Jerusalima.

Dionisova pećina

Niš je zahvaljujući lingvistima dobio nadimak "grad vila". Bugarski lingvista Dečev u svom rečniku tračkih imena zastupa mišljenje da je Naissus tračka reč. Dečev objašnjava reč Naissus pomocu indoevropskog korena snau = teći, odnosno srodnih oblika koji označavaju nimfe sa izvora, izvor ili tečnost. Ovu etimologiju prihvataju i drugi ugledni lingvisti. Opisano tumačenje je steklo veliku popularnost, te nimfe odnosno vile postaju simbol grada na Nišavi. Ko su bile vile iz Niša (Naissusa, Nisosa)? Slovenska predanja nam ne govore puno o tome. Ipak, u antičkim grčkim predanjima se pojavljuje legendarno mesto gotovo istog imena, Nisa. Legendarna Nisa je bila naseljena nimfama koje su nazvane Nisijade i koje su poznate po tome da su bile dadilje maloletnog boga Dionisa. Smatra se da su legendom o Nisi Grci pokušali da objasne njima strano ime uvezenog božanstva Dionisa. Protumačivši da ovo ime označava Boga iz Nise, dali su se u potragu za mestom njegovog porekla. Ipak, možda je zajedno sa kultom Dionisa, u Grčku uvezeno i predanje o Nisi. Bez obzira na poreklo ove legende, brojni su pokušaji da se Nisa locira.

Isihije Aleksandrijki, leksikograf iz V veka, daje pregled lokacija mitske Nise. Isihijevu listu čine: Arabija, Etiopija, Egipat, Vavilon, Crveno more, Trakija, Tesalija, Kilikija, Indija, Libija, Lidija, Makedonija, Naksos, Pangajos (mitsko ostrvo južno od Arabije) i Sirija. Dakle Nisa se prema grčkim autorima mogla nalaziti bilo gde u okviru njima poznatog sveta. Ipak, najraniji pomen Nise je u Ilijadi. Prema (takodje mitskom) pesniku Homeru, mitska Nisa se nalazi u ili oko Trakije. Ovo je u skladu sa verovatnim tračkim poreklom kulta boga Dionisa. Kako se Niš nalazi na zapadnim granicama antičke Trakije nije neosnovano proglasiti ga za potencijalnu lokaciju njegovog imenjaka iz legendi, Nise.

Dionis

Šta znamo o Dionisu i njegovoj vezi sa Nisom?

Dionis je nastao iz preljube. Dionisov otac je bio vrhovni bog Zevs a majka smrtnica Semela.

Rodio se u Tebi, mada se mestom njegovog rođenja smatraju i Naksos, Krit, Elida, Teos i Eleutera. Kad je trebalo da dođe na svet, ljubomorna Zevsova žena Hera odlučila je da ga ubije. Posetila je ljubavnicu svoga muža, Semelu, u liku stare dadilje i nagovorila je da zamoli Zevsa da joj se barem jednom pokaže u svoj svojoj moći i veličanstvenosti. Najviši bog je u svom samoljublju ispunio Semelinu želju i prikazao joj se u sjaju svojih munja, praćen tutnjavom gromova. Dogodilo se upravo ono što je Hera želela: jedna munja je zapalila tebansku kraljevsku palatu, a plamen je uhvatio i Semelu, koja je u smrtnom strahu rodila nedonošče. Ali, umešao se Zevs. Svoju ljubavnicu je, doduše, prepustio njenoj sudbini, ali je oko svog sina podigao zid gustog bršljana koji ga je sačuvao od plamena. Kad se vatra stišala, izvukao je dete iz skrovišta i zašio ga u svoju butinu da se do kraja razvije. Kad se Dionis "po drugi put rodio", Zevs ga je predao bogu Hermesu da brine o njemu.

Hermes nije bio oženjen, a kako je kao glasnik bogova neprekidno bio na putu, nije imao vremena da odgaja mladog Dionisa, pa ga je predao Semelinoj sestri Ini, ženi orhomenskog kralja Atamanta. Kad je Hera doznala da su Ina i Atamant prihvatili Dionisa, poslala je na Atamanta ludilo, ne bi li u nastupu besa ubio dečaka. Kralj je, međutim, poubijao samo svoju decu i ženu, jer se u poslednji čas umešao Hermes i Dionisa spasio od smrti. Odneo ga je u u gore pomenutu Nisu i poverio ga nimfama Nisijadama, koje su ga sakrile u duboku pećinu s ulazom zaraslim u vinovu lozu, i odgajale ga uprkos svim Herinim podvalama i zamkama. Tu je Dionis prvi put probao vino kojim je zatim opijao sebe, svoje starateljke i svoje pratioce silene i satire. Otud je Dionis doneo ljudima prve sadnice vinove loze. Dao ih je, u znak zahvalnosti za gostoljubivost, atinskom pastiru Ikariju i naučio ga da od grožđa napravi napitak, a sam je zatim Zevsovom voljom postao bog tog napitka.

Kad je Dionis odrastao ljubomorna Hera ga je pogodila ludilom, koje ga je nagnalo da počne lutati raznim delovima sveta. U Frigiji boginja Cibela, u Grčkoj poznata kao Reja, izlečila ga je i naučila ga svetim obredima, te se uputio na putovanje po Aziji učeći ljude uzgoju i obrađivanju vinove loze. Najpoznatije od njegovih putovanja je ekspedicija u Indiju, za koju se tvrdi da je trajala nekoliko godina. Nakon trijumfalnog povratka počinje s objavljivanjem svog učenja po Grčkoj. No, nekoliko mu se knezova usprotivilo u tom pokušaju, strahujući da će njegova učenja dovesti sa sobom nerede i ludilo (kralj Pentej i Lierg)

Dionis se na Olimpu nalazi sa desne strane Zevsa i pridaju mu se mnogi epiteti: Megapenthes ("onaj od velike patnje"), Kissos ("bršljan"), Oinops ("vino")

Nisijade

Vratimo se Dionisovim dadiljama, Nisijadama. Iako postoje rezličite verzije legendi u Nisijadde se najčešće svrstavaju dve grupe nimfi: Hijade i Plejade.

U legendama se opisuje sedam Hijada, nimfi koje donose kišu:

• Ambrosija
• Eudora
• Fesila
• Koronida
• Poliksa
• Feja
• Diona

Sestre Hijada su bile Plejade kojih takodje ima sedam:

• Maja
• Mereopa
• Elektra
• Tajgeta
• Alkiona
• Kelena
• Steropa
  

Ovih četrnaest nimfi, Nisijada je živelo u Nisi. Kao nagradu što su odgajile njegovog sina Dionisa, Zevs ih je pretvorio u zvezde. I Hijade i Plejade se nalaze u sazveždju Bika. Hijade čine glavu a Plejade rep Bika.

Hijade su smatrane zvezdama koje donose kišu - u vreme njihovog pojavljivanja u novembru i maju mesecu počinje sezona kiša u Grčkoj.

Plejade su, prema nekim mitovima donosile ambroziju bogovima iz zemalja na Zapadu, a tome odgovara i njihovo grčko ime „Peleiades“ ili golubice. Prema drugim tumačenjima, njihovo ime podiče od reči „Pleo“ ili ploviti, ploviti brodom, zbog toga što je njihov izlazak na nebeskom svodu, označavao povoljno vreme za plovidbu.

Dionisova pećina

Ako je Nisa Niš, gde se onda nalazi pećina u kojoj je po nadzorom nimfi odrastao mladi Dionis? U blizini grada Niša, u ataru sela Cerje, nalazi se pećina vanredne lepote koju meštani nazivaju Provalija a speleolozi Cerjanska pećina. Do sada je istraženo 6025 m hodnika, ali se pretpostavlja da je ovaj podzemni grad dugačak oko 20km. Cerjanska pećina je slično Diosnisovoj pećini imala skriveni ulaz koji je u dvadesetom veku proširen dinamitom. Ono što ovu pećinu čini posebnom i izdvaja je od ostalih jeste raznovrsnost i očuvanost morfoloških i hidroloških oblika, zatim raznovrsnost formi, veličina, boja i sastav pećinskog nakita u vidu stalaktita i stalagmita, helaktita, kitnjastih saliva, talasastih draperija, pećinskih korala, kristalnih cvetova, pećinskih prerasta... Monumentalnost pećinskih kanala i dvorana (neke od njih imaju dužinu veću od sto metara, širinu dvadeset do trideset i visinu četrdeset) posebno je zadivljujuća.
U svakom slučaju veličanstveno ukrašena Cerjanska pećina predstavlja mesto gde su Dionis i njegove dadilje-nimfe mogle godinama da se kriju od besne i ljubomorne Here.

Niška kopija Fidijinog Zevsa - svetskog čuda antike

Rekonstrukcija statue Zevsa iz Olimpije - Fidija (V vek pre nove ere)

Sedam svetskih čuda starog sveta je skup arhitektonskih dela koje su stari Grci, naročito u helenističkoj epohi, smatrali vrhuncem ljudske kreativnosti i genijalnosti. Međutim, od ovih sedam čuda još samo kompleks Velikih piramida u Gizi i dan danas postoji.

1. Artemidin hram (550. p. n. e.) u Efesu, Turska.
2. Velike piramide u Gizi u Egiptu
3. Viseći vrtovi iz Vavilona, čiji je tvorac Nebukodonosor II, oko 8. veka p. n. e.
4. Kolos sa Rodosa, skulptura Heliosa (292. p. n. e. — 280. p. n. e.)
5. Mauzolej iz Halikarnasa, u današnjem Bodrumu, Turska.
6. Statua Zevsa u Olimpiji (oko 457. p. n. e.)
7. Faros u Aleksandriji, svetionik napravljen 270. p. n. e. na ostrvu Faros blizu Aleksandrije.


Statua Zevsa u Olimpiji je jedno od sedam svetskih čuda, posvećena je bogu Zevsu - vrhovnom bogu starih Grka u čiju čast su se održavale Olimpijske igre, a nalazila se na prostoru same Olimpije po kojoj su igre i dobile naziv. U vreme Olimpijskih igara prestajali su ratovi, a atlete iz Male Azije, Sirije, Egipta i Sicilije su dolazili da proslave Olimpijadu i obožavaju svog boga nad bogovima - Zevsa. Statua se nalazila u samom gradu Olimpiji, na zapadnoj obali današnje Grčke, oko 150 km zapadno od Atine.

Računanje vremena kod starih Grka započinje 776. g.p.n.e. kada se veruje da je počelo i održavanje Olimpijskih igara. Ogromni Zevsov hram konstruisao je arhitekta Libon i on je izgrađen oko 450. g.p.n.e. Usled rastuće moći antičke Grčke, jednostavni hram u dorskom stilu delovao je isuviše obično, pa su bile potrebne krupne izmene na njemu. Rešenje je pronađeno u izgradnji ogromne statue. Atinski skulptor Fidija dobio je ovaj "sveti" zadatak. Tokom narednih godina, hram je privlačio posetioce i vernike iz celog sveta. U drugom veku p.n.e. izgrađena statua je uspešno renovirana, a u prvom veku p.n.e. rimski imperator Kaligula pokušao je da statuu prebaci u Rim - pokušaj je propao kada su se građevinske skele koje su podigli njegovi radnici urušile. Kada su Olimpijske igre zabranjene 391. g.n.e. po naredbi cara Teodosija I kao paganski običaj, naređeno je i da se Zevsov hram zatvori. Kasnije, Olimpiju su zadesili zemljotresi, odroni i poplave, a hram je oštećen i u požaru u petom veku n.e. Nešto pre toga, statua je prebačena u carsku palatu u Konstantinopolju, gde se nalazila sve dok nije uništena u velikom požaru 462. g.n.e. Neki istorščari tvrde da lik Hrista sa vizantijskih fresaka vodi poreklo od Fidijinog Zevsa.
Na mestu gde je nekada bio stari hram danas nema ničeg osim ostataka kamenja, temelja građevine i palih stubova.

Fidija je izgradnju statue započeo oko 440 g.p.n.e. Nekoliko godina ranije, on je razvio tehniku izgradnje ogromnih statua od zlata i slonovače pomoću drvenog rama na koji su se postavljali komadi metala i slonovače, a zatim se skulptura prekrivala zlatom. Ova tehnika se zvala hrizelfantija. Fidijina radionica i danas postoji u Olimpiji i identična je po veličini i nalazi se na istom mestu kao i u vreme kada je postojao Zevsov hram. U njoj je Fidija vajao komade buduće statue koji bi zatim bili sklopljeni u celinu. Kada je statua završena, jedva da je mogla da stane unutar hrama. Strabo piše: "... Iako je hram sam po sebi veoma prostran, skulptora su kritikovali što nije poštovao zadate mere. Sedeća statua Zevsa je bila toliko velika da je njena glava dodirivala tavanicu." Po ovom opisu može se zaključiti da je impresivna veličina statue nju upravo i činila tako izvanrednom. Osnova statue bila je 6,5 m široka i 1 m visoka. Visina same statue je bila 13 m - kao današnja četvorospratnica. Statua je bila toliko visoka, da su posetioci više opisivali tron, nego Zevsa i njegovu skulpturu. Podnožje trona bilo je ukrašeno rezbarijama sfinge i figurama boginje Nike sa krilima, skulpturama grčkih bogova Apola, Artemide i Niobine dece, kao i mitskih bića. Na Zevsovoj glavi nalazio se venac od maslinovog šiblja. U njegovoj levoj ruci nalazio se skiptar sa orlom na vrhu, a u desnoj je držao krilatu boginju pobede Nike. Njegova odeća je bila ukrašena rezbarijama životinja i ljiljana. Telo, odnosno koža Zevsa je bila izradjena od ploča napravljenih od slonovače a koje su montirane na drvenu konstrukciju. Odeća i ostali detalji su bili od zlata i dragog kamenja.

Rimska statua - Jupiter na prestolu- II vek (pronadjen u Nišu 1938.)

U doba Rimljana su masovno pravljene bronzane kopije mnogih grčkih vajarskih dela. Antička remek dela vajarstva su često nama poznata samo preko literalnih opisa i rimskih kopija. Veoma mali broj kopija olimpijskog Zevsa tj. Jupitera (kao su ga zvali Rimljani) je sačuvan. Jedna od najlepših umanjenih kopija Fidijinog Zevsa je pronadjena u Nišu 1938. godine u koritu reke Nišave kod tvrdjavskog mosta. Danas se čuva u niškom Narodnom muzeju.
Statua boga Jupitera\Zevsa je visine 25cm. Bog sedi na prestolu, obučen u dugačku haljinu prebačenu preko levog ramena, koja mu ostavlja obnažene grudi. Leva ruka je podignuta i drži skiptar koji je izgubljen, desna u krilu, sa poluotvorenom šakom u kojoj se nalazila verovatno boginja Nike raširenih krila. Noge su opuštene, u sandalama. Presto je u obliku tronožne stolice, spreda ukrašene stilizovanim palmetama, sa po jednom rozetom na krajevima. Lice boga je brižljivo modelovano, uokvireno gustom kosom i bradom sa kovrdžama. Anatomski detalji i muskulatura na grudima su blago naglašeni. Haljina sa bogatim naborima prati oblik nogu, ležerno se spušta preko ramena. Ova statua je nesumljivo proizvod atmosfere iz vremena vladavine cara Trajana (početak drugog veka) kada je kultura starih Grka iznova otkrivana, a posedovanje nekih grčkih skulptura ili barem kopija je bio znak otmenosti i društvenog prestiža.
Zahvaljujući prefinjenom umetničkom ukusu stanovnika Naisa danas možemo steći predstavu o jednom od sedam svetskih čuda antike, o veličanstvenom spomeniku Zevsa iz Olimpije koji je stvorio genijalni Fidija.

Justiniana Prima - izgubljena prestonica

U Rimskom carstvu vojska se nalazila na njegovim granicama. Kako je rastao uticaj vojske i centar države se pomerao iz Rima prema periferiji. U trećem veku generali su nasilno postajali carevi, vladali kratko i umirali nasilnom smrću. Nastala je tzv. Kriza trećeg veka, period kada se rimska država našla pred propašću zbog stalnih napada varvara i unutrašnjih sukoba oko vlasti.

Red u carstvu je uspostavio Dioklecijan koji prekida svaku vezu sa Rimom i formira tetrarhiju kao oblik vladavine gde su rimskom državom upravljala četiri cara: dva starija avgusta i dva mladja cezara. Zakone su donisili zajedno tako da je Rimsko carstvo i dalje predstavljalo jednu celinu. Prema Dioklecijanovom sitemu cezari bi zamenili avguste po njihovoj smrti ili abdikaciji uz imenovanje novog cezara. Prema ovoj utopističkoj zamisli u carstvu ne bi bilo nasilnih prevrata i osigurao bi se kontinuitet vlasti.

Nove prestonice Rimskog carstva su se sada nalazile na granici i bilo ih je četiri:

1. Nikomedia u severozapadnoj Maloj Aziji (današnji Izmit u Turskoj). Ovo je bio glavni grad Avgusta istočne polovine carstva. U blizini Nikomedije je 330. godine Konstantin Veliki izgradio Novi Rim, Konstantinopolj.
2. Sirmium (današnja Sremska Mitrovica) je bio prestonica Cezara Istoka.
3. Mediolanum (današnji Milano u Italiji) je bio prestonica Avgusta Zapada.
4. Augusta Treverorum (današnji Trir u Nemačkoj) je bio prestonica Cezara Istoka.

Sistem tetrarhije je nažalost doveo do krvavog gradjanskog rata iz koga je Konstantin Veliki izašao kao pobednik. Tetrarhijske prestonice ostaju glavni gradovi oko kojih se narednih decenija obrazuju osnovne administrativne i vojne upravne jedinice carstva, pretorijanske prefekture. Istoričari se spore da li su prefekture formirane od strane Konstantina ili njegovih naslednika. Svaka prefektura se sastojala od manjih administrativnih jedinica koje su nazvane dijaceze. Postojale su četiri prefekture:

1. Oriens (Istok)
2. Illyricum
3. Italia et Africa
4. Gallia

Za razliku od ostalih prefektura, rana administrativna istorija Ilirikuma je bila turbulentna. Ova prefektura je uspostavljana, ukudana i deljena. Kada su sinovi Konstantina Velikog podelili carstvo na tri dela, formirana je 337. godine centralna Prefektura koja je obuhvatala Italiju, Ilirikum i Afrriku. Izgleda da su tri dijaceze Makedonija, Dakija i Panonija prvi put grupisane u posebnu prefekturu 357. godine za vreme Konstancija II. Ovako organizovana prefektura ostaje do 361 kada je car Julijan ukida, da bi bila obnovljena u periodu cara Gracijana od 375. do 379. Zatim, 379. godine Dijaceza Panonija zajedno sa Sirmijumom biva pridružena Prefekturi Italiji i Africi pod novim imenom- Dijaceza (zapadni) Ilirik. Istočni Ilirik narednih godina biva dva puta organizovan kao posebna prefektura i ukidan i priključivan Italiji.

Posle smrti Teodosija I i konačne podele carstva na istočni i zapadni deo, 395. godine

istočni deo Ilirika sa dijacezama Dakijom i Makedonijom ostaje kao posebna prefektura sa centrom u Solunu. Ipak, Zapadno Rimsko carstvo je nastavilo da polaže pravo na ovu prefekturu, a naročito na Dakiju koja je bila u latinskom govornom području. Zapadni rimski car Valentijan III 437. godine priznaje suverenitet Istoka nad celom Dakijom i Makedonijom, tj. Prefekturom Ilirik.Na kratko, u periodu od 437 do 441 godine prestonica je bila vraćena u Srmijum. Zbog stalnih napada varvara Solun nastavlja da bude centar ove prefekture sada Istočnog rimskog carstva.

Justiniana Prima

Justinijan I 535. donosi odluku da pored mesta njegovog rodjenja bude izgradjena nova prestonica Ilirika, Justiniana Prima. Justiniana Prima je trajala od 535. do 613. godine kada su je razrušili Avari i Sloveni.

Ovaj grad je umesto Soluna postao administrativni centar Prefekture Ilirik, centar Dijaceze Dakija i novoformirane autokefalne Arhiepiskopije Justiniana Prima. Formiranjem arhiepiskopije teritorija Dakije tj. današnje Srbije je isključena iz jurisdikcije rimskog Pape.

Arheološki lokalitet Justiniana Prima ili kao se danas naziva Caričin grad, se nalazi na 7 km od Lebana, a 60km od Niša.

Caričin Grad leži na blagim padinama koje se spuštaju od planine Radan ka leskovačkoj kotlini. Samo nalazište prostire se na platou od 42.000 m2. Istraživanje ostataka grada, započeto je 1912. godine i traje do danas uz određene prekide. Prvi istraživač grada bio je Vladimir Petković, otkrićem veličine grada, ostacima mozaika, mnoštvom arhitektonske plastike, izneo je prve hipoteze da se radi o Justinijani Primi.

Grad je bio okružen bedemima, a pored spoljnih utvrđenja otkriveni su i unutrašnji bedemi koji grad dele na tri dela: Gornji, Srednji i Donji. Na najuzvišenijem mestu u gradu sagrađen je Akropolj - sedište crkvene uprave, okružen snažnim bedemima, u središnjem delu ističe se centralni kružni trg gde se odvijao javni život grada .

Gradske ulice su popločane pravougaonim krečnjačkim pločama, uokvirene pokrivenim tremovima sa stubovima na kojima se oslanjaju lukovi arkada. Na Akropolju se nalazi kompleks episkopske palate ( imala je podno grejanje koje se zagrevalo toplim vazduhom - hipokaust ), velika katedralna crkva sa tri apside, atrijumom i krstionicom, koji spada u red najmonumentalnijih spomenika vizantijske arhitekture na balkanskom poluostrvu. U stambenom delu grada, blizu trga - foruma, otkopana je trobrodna bazilika sa kriptom, pronađeni su fragmenti podnog mozaika i fresaka. Jugoistočno od foruma bila je treća crkva, krstoobrazna bazilika sa atrijumom. U predgrađu je otkopana dvojna bazilika i južno od nje peta bazilika, trobrodna sa trakseptom, narteksom i atrijumom, izvan gradskih zidina nađena je šesta crkva, trikonhos sa otvorenim narteksom i atrijumom, sve ove crkve podignute su u VI veku.

Spomenici crkvene i svetovne arhitekture po svojoj urbanističkoj postavci, po skupocenim mozaičkim podovima i raznovrsnom dekorativnom plastikom u potpunosti odgovaraju Prokopijevom opisu Justiniane Prime.

Blogged with Flock

Viničko blago

U okolini Niša je, 1936. godine, prilikom poljoprivrednih radova pronađen najveći nalaz antičkog novca u celokupnoj svetskoj istoriji.

Ostava novca pronađena je slučajno prilikom riljanja za vinograd januara 1936 god. kada je kameničanin Todor Mišić sa još dvojicom nadničara duboko orao njivu pri čemu mu je ašov zapeo na dubini oko 40 cm. o nešto tvrdo. Misleći da je reč o kamenu pozvao je nadničare da mu pomognu te oni pošto dobro zapeše izvukoše predmet koji se pred njima raspade i pod nogama im se prosu tovar novčića. Todor je naredio nadničarima da nastave da rade rekavši im kako se radi ostarom novcu bez ikakve vrednosti te da ga treba vratiti u zemlju.
Po padu mraka Todor se vratio na njivu i pokupio iskopani novac a nadničarima je dao uz nadnice i po jednu šajkaču novčića rekavši im da o tome ne govore nikome. U sadržju novca bilo je tu srebrnjaka, posrebrenih, bakarnih, zlatnika i drugih navčanica iz doba vladavine Trajana, Antonija Pia, Marka Aurelija, Komoda i obe Faustine. Vlastima je prijavljen samo manji deo nalaza u težini od 28,3kg.

Posle samo dva meseca od prvog pronalaska dolazi i drugi veliki nalaz rimskih novčića na Viniku. Nalaz je pronađen u ostacima rimske vile iz trećeg veka na brdu Vinik, nekoliko desetina metara od železničke pruge prema selu Kamenica. Na ovom lokalitetu i danas su vidljivi površinski ostaci rimske građevine od kamena i opeke, uobičajenog izgleda i karaktera, kao i ostale antičke vile na teritoriji današnje Srbije, samo što je ova na brdu Vinik krila do tada neviđenu tajnu. Vila je imala zidove male debljine i, po svemu sudeći, bila je privremenog karaktera, a otkrila su je Vladimir Djordjević i Dragutin Stevanović takodje prilikom riljanja vinograda na porodičnom imanju. I ranije su njih dvojica nalazili rimske predmete i stari novac na svom posedu, ali tome nisu pridavali veliki značaj, jer je tako nešto bilo uobičajeno u Srbiji tog doba. Tada nije bilo divljih arheologa da metal-detektorima i dubokim oranjem prekopavaju i uništavaju lokalitete, već je običnom obradom zemlje, na površinu izlazilo neslućeno blago. Netaknuti lokaliteti su bili veoma izdašni tako da su se ostave od nekoliko stotina primeraka rimskog novca smatrale uobičajenim, a danas se i one od samo nekoliko komada smatraju velikim otkrićem.

Da se vratimo na kameničku ostavu i njen značaj u savremenoj arheologiji i numizmatici. Plug koji su koristili srećni nalazači, zakačio je same temelje rimske građevine i vrhove zemljanih pitosa u kojima su bile smeštene kožne kese, pune rimskih denara. Pitosi su bili poređani uz sva četiri zida obe prostorije rimske zgrade i nalazili su se na dubini od oko pola metra. Prilikom iskopavanja pitosa, kožne kese su se raspadale i u svakoj je bilo smešteno nekoliko stotina rimskih denara kovanih od prvog do sredine trećeg veka. Denari su bili izuzetno očuvani, tako da možemo tvrditi ili da su bili kratko u opticaju, ili da uopšte nisu ni puštani u opticaj. U kesama su bili spakovani po vladarima i godinama kovanja, i po takvom karakteru nalaza pripadali su ili civilnoj provincijskoj blagajni ili vojnoj carskoj riznici. Novac je kovan od gotovo čistog srebra i sadržavao je dosta retkih, do tada nepoznatih primeraka, a u sklopu ostave, pronađeni su i kalupi za kovanje, što nam potvrđuje službeni status pronađene blagajne. Iznenađuje količina novca iz ostave, koja je po očevicima iznosila skoro deset tona, što bi odgovaralo brojci od oko 3,5 miliona komada denara, i predstavlja najveći i najvredniji nalaz antičkog novca u istoriji. Vlastima je prijavljeno samo 23kg novca. Interesantno je da je zajedno sa novcem nađeno i par primeraka kalupa a sam novac po svemu sudeći nije bio u upotrebi što daje osnov za pretpostavku za postojanje dele državne riznice koja je stradala u katastrofalnom napadu rušenja krajem III veka prilikom najezde Gota. Mnogi su pripisivali ovu ostavu vojnom štabu cara Klaudija II Gotskog i njegovoj pobedi nad Gotima kod Naisusa.

Glas o nalazu se brzo pročuo i mnogi strani muzeji su poslali svoje agente da otkupe što veće količine, jer nalazači nisu imali predstavu o pravoj vrednost pronađenog novca, pa su ga prodavali na kilograme kao lomljeno srebro. Britanski i Berlinski muzej, Metropoliten, Luvr i ostali, kupili su ogromne količine novca iz nalaza i tek su, zahvaljujući ostavi iz Kamenice, tada formirali svoje čuvene zbirke rimskog novca. Jedan, vrlo mali deo tog nalaza dospeo je i u naše muzeje: Narodni muzej iz Beograda otkupio je 37 kilograma, a niški muzej 17 kilograma srebrnih rimskih denara iz Kamenice.
Ono što je pronalazak novca na Viniku izazvao bila je " zlatna groznica" pa se tako na obronke Vinika sjatila družina ne samo iz Jugoslavije nego i iz Evrope da prekopava Vinik sve dublje idublje i ta zlatna groznica ne jenjava ni dan danas; još uvek se traga za navodnim zakopanim blagom Cara Konstantina. Novac koji je pronađen, švercovao se čak i balonima napunjenim kameničkim vinom a pričalo se i da su pojedini ministri tadašnje Jevtićeve vlade bili umešani u šverc novčića. Interesantno je da ta groznica traje i danas pa se na Viniku često mogu naći rupe i jame koje su ostavili tragači za rimskim blagom.

Bitka kod Naissusa

„Parti podigli oholu glavu, dok vladari Palmire tvrde da su jednaki rimskom avgustu. Ceo

Egipat i sirijske provincije su se odmetnule, Galija je izgubljena, Norik i dve Panonije su

opustosene, cak i sama Italija, kraljica svih naroda, plakace nad ruinama brojnih unistenih

gradova...”

Sredina treceg veka mozda je najtamnije i najteze razdoblje istorije poznog Rimskog carstva.

Bes bogova okrenuo se protiv Rima, a vladari toga doba nisu uspeli da ih umilostive. Drzavu su kidali sa svih strana poput nekog roba stavljenog na tocak za mucenje. Jedan savremenik u to doba opisao je kako se provincija po provincija odvaja od carstva.

Ipak jedan dogadjaj, bitka kod Naisa je preokrenula tok istorije. Galija, Klaudije i Aurelijan, tri cara su u toku svojih vladavina obnovili teško uzdrmano carstvo.

Bitka kod Naissusa

Naissus-najveći grad Rimske provincije Gornja Mezija (Moesia Superior), godina 268. p.n.e. tu će se odigrati jedna od najkrvavijih bitaka u rimskoj ratnoj istoriji. Horde Gota krajem 267. i početkom 268. god. prelaze Dunav i počinju sa pustošenjem i pljačkanjem rimske provincije Panonija (Pannonia), gde uništavaju nekoliko gradova do temelja. U proleće iste godine imperator Galenije (Galenius) je vojnom akcijom potukao Gote na njihovoj teritoriji u nastojanju da suzbije njihovu tendenciju za prelaskom na druge rimske provincije, ali su unutrašnja trvenja i pobune u carstvu dovele do nemogućnosti da se plan sprovede do kraja i spreči da Goti prodru dublje u teritoriju Rima. Prilično okuraženi pobedama, Goti nastavljaju sa laganim prodorom u druge provincije na Balkanu tokom celog leta 268. god. pa Rimski senat već veoma zabrinut rešava da Gote sačeka i prekine njihovo osvajanje. Prema izvorima koje su ostavili antički istoričari kao što su Tacit, Ptolomej, Plinije i drugi, Goti su došli iz Skandinavije pa su prešavši na desnu obalu reke Visle tokom I veka nove ere počeli da se sele na jug. Oni se nisu bavili stočarstvom kao ostala nomadska plemena, već isključivo zemljoradnjom ali su preduzimali seobe čim bi zemlja postala neplodna. Plemićki stalež kod Gota bio je konjica a prava snaga njihove vojske bila je u pešadiji koja je preferirala formaciju klina. U bitku su ulazili sa velikom vikom, divljačkim naletima i tako su imali više efekata dok im je odbrana bila slaba strana. Od naoružanja koristili su drvene štitove, dvosekle mačeve srednje dužine, kratka koplja pogodna za bacanje, luk i strele koje su sudeći po vrhovima koji su pronađeni u artefaktima imali oblik lovorovog lista. Ipak, ne toliko neorganizovano velike formacije Gota ali i Herula, Peukina kao i Gepida kreće u pohod na rimsku teritoriju. Imperator Galenije, budući car Klaudije II i general Aurelije sakupljaju trupe kod antičkog Naissusa sa ciljem da jednom za svagda otklone opasnost. Oni kreću u brzom tempu iz Italije pa preko Sirmiuma i Viminacijuma dolaze u oblast Naissusa. U kampanju su uključene jedne od najboljih i najiskusnijih Rimskih legija toga doba. Na bojno polje Galenije izvodi novoformiranu mobilnu armiju comitatus koja je sastavljena uglavnom od pretorijanaca i formacije vexillationesa, trupa formiranih pri rimskoj vojsci da ad hoc spreče eventualne krize na rimskim granicama. Legionari su bili iz sledećih legija: II Parthica, I Minervia, XXX Ulpia Victrix, VIII Augusta, XXII primigenia, I, II, i III Italica, X, XIII, XIV Gemina, I i II Adiutrix, IV Flavia Felix, VII i XI Claudia i V Macedonica. Car Galijen je po prvi put u rimskoj vojnoj istoriji formirao i nezavisne konjičke jedinice koje treba da pariraju lako pokretnim trupama varvara.

Do borbe je došlo septembra meseca 268. god. kada su Goti masovno krenuli na oblast Naissusa u hordama, nevični taktičkom ratovanju ali okuraženi svojom masovnošću. Bitka se razvila sa obe strane reke Nisse (danas Nišava), preteći što se i obistinilo da se pretvori u pravi masakr. U samom startu bitke dalmatinska konjica razbila je napad teških Gotskih konjanika koji su krenuli u juriš nadajući se da će njihova masovnost da razbije prvu liniju Rimske odbrane što se nije desilo. To je naišlo na iznenađenje kod Gota pa su oni počeli da se povlače prema svom baznom logoru, ali je rimska vojska ovo iskoristila za kontraofanzivu pa je u pravom haosu koji je nastao udarom legija ubijeno i ranjeno između 30000 i 55000 Gota dok je više hiljada zarobljeno. Većina zarobljenih Gota našlo se u službi Rimske vojske tokom ratnih kampanja Klaudija II i Aurelijana. Klaudije posle ove pobede dobija epitet Ghoticus-Gotski. Ova pobeda Rimljana zaustavila je Gote tako da skoro čitav vek nisu prelazili granicu sa Rimskom imperijom.

Nakon ove bitke dolazi i do smene na prestolu. U zaveri je Galijen ubijen i Klaudije preuzima vlast. Historia Augusta beleži da je bilo čak 30 pretendenata na presto tako da je Galijan godinama živeo svestan namera svojih konkurenata da mu oduzmu život i preuzmu vlast.

Iako nekoliko istorijskih izvora svedoci o tome kako je Klaudije (kasnije prozvan Gotski) postao rimski car, detalji ipak nisu u potpunosti jasni. No, prica bi, ukratko, izgledala ovako: Jedno vece, u toku opsade pobunjenog Mediolanuma (danas Milano), u sator cara Galijena upadose vojnici javljajuci da se neprijatelj iznenada priblizava. Car, ne cekajuci da navuce zastitni oklop, pojuri u susret napadacu. Ali, nedaleko od satora, vrebala je zavera - jedna strela poletela je iz mraka i smrtno pogodila Galijena (pricalo se da ju je uputio Cekropije, komandant konjice). Zaverenici zatim objavljuju da je car na samrti za svoga naslednika proglasio jednog od najuglednijih vojskovodja - Marka Aurelija Valerija Klaudija. Imajuci u vidu da je Galijen imao sina, kao i brata, izbor Klaudija za naslednika ocito je bila izmisljotina samih zaverenika. Ali, nakon vesti o carevom ubistvu, vojska se buni. Medju vojnicima bivsi car imao je dosta pristalica. Bilo je potrebno da Klaudije objavi nagradu od po dvadeset zlatnika svakom vojniku, kako bi se stvari kako-tako smirile.

Ubrzo, do Klaudija je stigla vest o novoj najezdi plemena Jutunga i Vandala koja su upala preko Dunava u Retiju i Panoniju.Ostavivsi komandu na Balkanu svom zemljaku Aurelijanu, Klaudije je stigao u Sirmijum (danas Sremska Mitrovica), kako bi predvodio vojsku u pohodu na sever. Ali, umesto varvara, docekao ga je drugi, jos strasniji neprijatelj - kuga.

Tacno devedeset godina nakon smrti cuvenog cara - filozofa Marka Aurelija, jos jedan rimski car - Klaudije Gotski - umro je od kuge u istom gradu na Savi u kome je umro i Marko Aurelije - u Sirmijumu. Tako je nakon skoro sezdeset godina i ne manje od sedamnaest rimskih careva (razdoblje od 211 - 270), koji su u nizu svi izgubili zivot nasilno, Klaudije II bio prvi car koji je umro prirodnom smrcu iako doduse i on prerano. Bez sumnje, biti rimski car u III veku bilo je opasno zanimanje.

Vladavina Klaudija Gotskog zanimljiva je jos iz jednog razloga. Pre njega, samo su dva rimska cara (Maksimin I i Trajan Decije) poticali sa Balkana. Od njegovog doba, pa tokom vise od jednog veka, to jest od 268. godine pa sve do 378. godine (kada je otpocela vladavina cara Teodosija I Velikog) sa malim izuzetkom skoro svi rimski carevi poticali su sa Balkana, a prvenstveno sa prostora danasnje Srbije (izuzetak su bili samo car Karus i njegova dva sina u toku tri godine 282-285).

Svi ti carevi poticali su iz romanizovanog stanovnistva Podunavlja (Ilirik, Mezija, Panonija, Dalmacija) koje je vec dugo bilo glavni izvor zivotnosti i energije za posustalo carstvo. Seljaci iz nasih krajeva postajali su dobri i hrabri vojnici, sposobni oficiri, cvrsti i surovi komandanti rimske vojske koji su, i kada su od svojih saboraca proglasavani za careve, u prvom redu ostajali vojskovodje.

Istovremeno, oni su bili i nepokolebljive rimske patriote, ponosni na blistavo nasledje rimskih „predaka”, nasledje ciji opstanak je zavisio od njihove licne preduzim-ljivosti ihrabrosti. Ti ljudi skromnog porekla i jos skromnijeg obrazovanja nisu pisali filozofske beleske niti poeme poput nekih svojih prethodnika. Najcesce su imali tek osnovno znanje latinskog jezika. Njihova pamet i mudrost zasnivali su se na seljackom i vojnickom zdravom razumu, sposobnom da brzo shvati osnovne zadatke i ogromne teskoce carstva i da im trazi jednostavna, uvek primenljiva resenja.

Rodjeni daleko od foruma, obavijeni u purpur, ti podunavski vladari isticali su svoje latinsko nasledje sa dirljivom upornoscu i iskrenoscu, prikazujuci drevni lik rimske vucice na svom novcu, spremni da uloze svoju krv i svoj zivot za opstanak, za obnovu, za vecitu slavu carstva.

Aurelijan je jedan od najvecih rimskih careva poznog Rimskog carstva. Iako je vladao nepunih pet godina, postigao je sjajne uspehe u obnovi carstva, koje je vec bilo na ivici propasti, vodeci u svakoj godini svoje kratkotrajne vlasti bar po jedan rat iz koga bi izlazio kao pobednik

Aurelijan je bio prisutan u Sirmijumu onoga dana kad je car Klaudije II Gotski umro od kuge. Odmah nakon toga, u istom gradu, ilirske legije 270. godine proglasavaju Aurelijana za novog cara. Nije stoga neobicno sto on, nesto kasnije, na svom novcu slavi „genija i vrline” svoje rodne Ilirije (genius Illiryci, virtus Illiryci).

Prva godina Aurelijanove vlasti nije obecavala nista dobro. Oslobodivsi se suparnika, Klaudijevog mladjeg brata Kvintilija koji je vladao samo tri meseca, Aurelijan se suocio sa ustankom u samom glavnom gradu Rimu u kome nezadovoljni radnici iz carskih kovnica novca dizu ustanak i objavljuju ime svog carskog kandidata. Tek sto je ustanak u krvi ugusen, na Italiju se obrusava jos jedna od germanskih najezdi. U vise bitaka protiv varvarskih plemena u Italiji i na Dunavu i nakon nekoliko neuspeha ili delimicnih uspeha, Aurelijan krajnjim naporom ipak uspeva da razbije horde Vandala, Jutuga i Sarmata. Iako u narednih stotinu i vise godina varvari nece upadati u Italiju - sve do najezde Alarikovih Gota 401. godine - car Aurelijan to nije mogao unapred da zna. Shvatao je samo da je sigurnost glavnog grada carstva ugrozena. Stoga donosi odluku zbog koje se njegovo ime i danas cesto pominje u savremenim turistickim vodicima grada Rima: on naredjuje da se izgrade nove, masivne zidine kojima ce biti opasan ceo grad Rim.

Utvrdivsi svoju vlast u samom sredistu carstva, imperator iz Mezije krece u obnovu njegovog jedinstva. Naime, tih godina Rimsko carstvo raspalo se na nekoliko politicki potpuno nepovezanih podrucja. Pored zakonitog cara u Rimu, na zapadu je vec vise od decenije postojalo potpuno nezavisno Zapadno ili Galsko carstvo. Na istoku se kraljevstvo Palmire (grad raskrsnica puteva u Siriji) pod upravom lepe kraljice Zenobije prosirilo na prostore od Male Azije do samog Egipta, zitnice i trbuha samog Rima.

Prvi korak koji Aurelijan cini u obnovi jedinstva Rimskog carstva nije osvajacki, nego prvenstveno odbrambeni. Godine 272. car donosi do tada necuvenu odluku: naredjuje da se jedan deo osvojenih podrucja potpuno napusti i da se rimske legije, kao i sve latinizovano stanovnistvo, povuku na nove, sigurnije i utvrdjenije granice. Rec je o napustanju Dakije, prekodunavske provincije na prostoru danasnje Rumunije, koju je uz najvece napore jos u 2. veku osvojio car Trajan. Tako se, prvi put nakon skoro hiljadu godina, sirenje rimske drzave zaustavilo i ona je, i zvanicno, pocela da se osipa.

Ovu hrabru odluku, donetu, verovatno, ne toliko kao posledica politicke dalekovidosti koliko pod pritiskom beznadeznih okolnosti, pratio je i jedinstven politicki potez koji je trebalo da spase „obraz” caru i vlasti. Dakija nije jednostavno napustena i zaboravljena, nego su, istovremeno, stvorene dve nove provincije pod nazivom Dakija.

Ali, te provincije nalazile su se sada sa juzne, a ne sa severne strane Dunava: Dacia Ripensis (podunavska Dakija) i Dacia Mediterranea, sa glavnim gradom Serdikom (Sofija) u koju su spadali krajevi istocne Srbije, kao i grad Naissus (danasnji Nis). Tako je, bar zvanicno, Rim i dalje zadrzao provinciju Dakiju na spisku svojih zemalja. Rimljani su izgubljene teritorije severno od Dunava nazivali Dacia Trajana (prema caru Trajanu, osvajaču Dakije) a novu Dakiju sa južne strane Dunava zvali su Dacia Aureliana.

Nakon sto je pobedio varvare i obezbedio mir u Rimu, car Aurelijan okrenuo je svoje legije na istok. Posle visenedeljnog marsa na istok, presavsi Malu Aziju i obrevsi se u sirijskoj pustinji, krecuci se putevima koje su utabali brojni trgovacki karavani, pod vrelinom Sunca, gazeci usijani kamen i pesak, pred legionarima ce se ukazati prizor tako neobican da su u prvi mah pomislili da su ugledali fatamorganu. Usred pustinje pred njima ce izniknuti grad cudesne lepote, okupan u zelenilu, pun izvora sveze vode, palmi, urmi - carobna Palmira, pustinjska oaza koja je postala srediste velikog kraljevstva! Palmira sa svojim brzim konjanicima i nenadmasnim strelcima, kamilama i karavanima. Mermerna Palmira s ogromnim hramovima od kojih je najveci posvecen bogu Balu. A usred te pustinjske oaze cvetao je jedan cvet - pustinjska ruza po imenu Zenobija.

Zenobija je bila zena mocnog vladara Palmire koji se zvao Odenat. Nakon njegove smrti 267. godine, Zenobija je preuzela upravu u ime svoga sina, koga je proglasila za nezavisnog vladara, prosirivsi vlast na ceo Egipat, glavnu rimsku zitnicu. Zabelezeno je da se Zenobija proglasila naslednicom slavne egipatske vladarke Kleopatre. Bilo je to previse za Aurelijana.

Godine 272. rimska vojska krece na istok da pod okrilje carstva vrati odmetnuto kraljevstvo Palmire. U leto 272. godine u bici nedaleko od Antiohije (Mala Azija), koristeci ratno lukavstvo i posebno uvezban manevar vojske - prividno bekstvo i kontranapad - Aurelijan razbija vojsku koju je poslala Zenobija. Kraljica pokusava da pobegne na istok, u Persiju, ali na samoj granici, u blizini reke Eufrat, sustizu je Aurelijanovi konjanici. Ipak, i sudbina i rimski avgust bice milostivi prema sada vec bivsoj kraljici Palmire. Aurelijan ce postedeti i grad i kraljicu da bi sa zarobljenicom krenuo put Rima.

Nakon pobede na istoku Aurelijan polazi na suprotnu stranu - na zapad, u Galiju koja se desetak godina ranije takodje osamostalila. Godine 273. u ravnici nadomak reke Marne odigrala se bitka u kojoj su se sukobile dve rimske vojske: Aurelijanova i galska, predvodjena carem Tetrikusom. No, usred krvavog okrsaja desilo se nesto sto se retko vidja: predvodnik galske vojske imperator Tetrikus jednostavno je prebegao u protivnicki tabor izrazivsi pokornost zakonitom rimskom caru - Aurelijanu. Za to vreme obeshrabrene galske legije dozivele su potpun poraz. Aurelijan je jos jednom trijumfovao ostvarivsi za samo nekoliko godina jedinstvo Rimskog carstva i pripisujuci sebi jos jednu titulu: obnovitelj rimskog sveta (restitutor orbis romani).

U jesen 274. godine u Rimu je odrzan velicanstven Aurelijanov trijumf ciji se opis sacuvao u hronici kasnog Rimskog carstva poznatoj pod nazivom „Historia Augusta”. Na celu trijumfalne povorke bile su zivotinje: dvadeset slonova, pripitomljene zveri iz Libije kao i dvesta zivotinja iz Palestine, od kojih i cetiri tigra i zirafe. Nakon njih stupalo je osam stotina gladijatora i mnostvo zarobljenih, vezanih varvara koji su, poput ucesnika na nekoj olimpijadi, nosili natpis svoga naroda ili plemena: Baktri, Arapi, Iberi, Persijanci, Goti, Alani, Sarmati, Franci, Vandali, Germani... U koloni je stupalo i deset zarobljenih Amazonki - gotskih zena boraca. Nakon njih, na kraljevskim kocijama, nastupala su dva najpoznatija zarobljenika: galski car Tetrikus i njegov sin, a zatim lepa kraljica Palmire Zenobija, okovana u lance od cistog zlata, u skupocenim haljinama i okicena nakitom.

Iza zarobljenika nastupali su pobednicki rimski narod i vojska: senat, zanatska udruzenja, oklopljeni vojnici - cela Aurelijanova vojska koju je pratio i plen osvojen u pohodima.

Na kraju, nakon gotovo celodnevne smotre, nastupao je lovorovim vencima i purpurom okiceni car. Njegova kola vukla su cetiri pitoma jelena - plen zarobljen u bici s Gotima. Nakon sto se uspeo do Kapitola, ozareni Aurelijan prineo je jelene na zrtvu pred hramom Jupitera.

Trijumf je nastavljen visednevnim igrama za narod: gladijatorskim borbama, pozoristem, cirkuskim predstavama, prizorima lova... Da bi potpuno pridobio narod Rima, car je, po obicaju ranijih careva, ubrzao podelu besplatne hrane narodu: cisto brasno zvano siligineus, svinjsko meso, kao i vino. Aurelijan je mogao da bude zadovoljan. Narod ga je voleo, vojska obozavala, cak su i senatori prikrivali svoju mrznju prema ovom neobrazovanom ilirskom seljacetu...

Olimpijski Fleš Rojal

Ivan Miljković je rodjen 1979. godine u Nišu. U gimnaziji Bora Stanković ga pamte kao mršavog momka koji je fantastično igrao odbojku. Kao gimnazijalac je igrao za lokalni odbojkaški klub "Student" da bi 1997. godine prešao u OK "Partizan". Vrhunac karijere ovog odbojkaša, koji je zbog strahovitog smeča dobio nadimak Ivan Grozni, je došao već u njegovoj dvadeset prvoj godini.
Prvi oktobar 2000; samo pet dana pre petooktobarske revolucije. U finalu olimpijskih igara igraju Jugoslavija i Rusija. Igra se treći set i Jugoslavija ima meč loptu. Lopta ide prema mladom Ivanu koji se sprema za završni udarac. Nakon visokog skoka i snažnog smeča, sledi eksplozija oduševljenja. Sve je gotovo. Odbojkaška reprezentacija Jugoslavije je osvojila svoju prvu olimpijsku zlatnu medalju. Ivan Miljković je na kolenima i glave okrenute nebu zahvaljuje Bogu na ovom uspehu. Traje pobedničko slavlje.
Ipak, u tom trenutku niko na terenu nije bio svestan važnosti ove pobede za istoriju sporta. Jugoslavija je ovim zlatom uspla do postane država koja je na olimpijskim igrama bila šampion u pet najpopularnijih timskih sportova: fudbalu, košarci, rukometu, vaterpolu i odbojci. Smeč Ivana Groznog je Jugoslaviji doneo olimpijski fleš rojal.

Sve je počelo u Rimu četrdeset godina ranije. Na olimpijskim igrama 1960. godine, posle tri uzastopna srebra, fudbaleri Jugoslavije su za svoju zrmlju osvojili prvu timsku zlatnu medalju. Sledili su ih vaterpolisti 1968. u Meksiku, pa rukometaši 1972. u Minhenu. Košarkaši su bili zlatni 1980. u Moskvi, rukometaši i vaterpolisti ponovili su zlato 1984. u Los Andelesu, a vaterpolisti odbranili tron u Seulu 1988, Godine 2000. konačno je red došao na fenomenalne odbojkaše. Ako se svemu dodaju tri srebrne medalje košarkaša (1968, 1976, 1996) i jedna bronzana (1984), dve bronze rukometaša (1988, 2000), bronza fudbalera 1984. i srebro 1980. i bronza vaterpolista 2000, lako je vidljivo da je Jugoslavija, uz bivši SSSR, bila najuspešnija zemlja u kolektivnim sportovima na olimpijskim igrama u poslednje četiri decenije. Uspesi u timskim sportovima su ostali deo našeg nacionalnog identiteta. Skandiranje "Ju-go-slavija" je decenijama odjekivalo stadionima širom sveta

Ipak, nedugo nakon uspeha odbojkaša, Jugoslavija je prestala da postoji. Naslednik ove sportske velesile je današnja Srbija.

Tabela. Države osvajači zlatnih olimpijskih medalja u timskim sportovima

Lili Marlen

Pred kasarnom
Pred glavnim ulazom,
Stajao je jedan fenjer
I stoji još pred njom
Ako se ponovo budemo videli
Kod tog fenjera ćemo stati
Kao nekad, Lili Marlen.

Naše dve senke
Izgledale su kao jedna
Po tome je svako video
Koliko se volimo
I svi ljudi neka vide
Pod svetlom kako stojimo
Kao nekad, Lili Marlen.

A u to poviče stražar
I trubač zasvira povečerje
To može koštati tri dana
„Druže, odmah dolazim“
Kažemo jedno drugom „doviđenja“
A tako sam želeo da odem sa tobom
Sa tobom, Lili Marlen.

Fenjer zna tvoj korak
I tvoj lepi hod
Svaku noć on gori
A mene je već zaboravio
I ako mi se dogodi najgore
Ko će kod fenjera stajati
Sa tobom, Lili Marlen?

Iznad ovog tihog mesta
Duboko pod zemljom
Uznose me kao u snu
Tvoje ljupke usne
I kad se zatalasa magla u ovim kasnim satima
Stajaću kod tog fenjera
Kao nekad, Lili Marlen.

Hans Lajp, 1915.

Najpoznatija nemačka pesma svih vremena, „Lili Marlen" u izvođenju Lale Anderson emitovana je prvi put 18. avgusta 1941, preko talasa Radio Beograda. Iz glavnog grada Jugoslavije emitovana pesma bila je upućena pre svega nemačkim vojnicima u Severnoj Africi koji su se pod vođstvom „pustinjske lisice", generala Manfreda Romela, kretali ka El Alameinu. Medjutim, neočekivano Lili Marlen je postala himna vojnika na obe zaracene strane. Kako piše dnevnik „Frankfurter Rundšau", „najizvođenija nemačka pesma imala je za posledicu pre svega to što Nemačka i Nemci nisu bili vezivani isključivo za nacistički teror i ratne užase".
Originalan tekst, "Pesma mladog stražara", napisao je vojnik Hans Lajp (Hans Leip) u Prvom svetskom ratu. Stihovi su nastali pre Lajpovog polaska na Ruski front 1915. Ime devojke iz stiha, Lili Marleen, Hans je "stvorio" kombinujući ime svoje devojke Lili, i ime devojke svog prijatelja, mada je moguće da mu je to ime palo na pamet dok je bio na straži, posmatrajući mladu bolničarku Marleen koja mu je mahnula dok je nestajala u večernjoj izmaglici. Svoju pesmu objavio je u zbirci poezije 1937. Pesma je privukla pažnju Norberta Šulca (Norbert Schultze), koji je komponovao muziku."Lili Marleen" je od početka dočekana rezignirano. Gebelsu se nije dopadala, on nije želeo pesmu, želeo je marš. Ni čuvena Lale Andersen (Eulalia Bunnenberg) nije želela da je peva. Snimila je "Lili Marleen" uoči rata ali se pesma prodala samo 700 primeraka. Ubrzo je zabranjena zbog svog melanholičnog karaktera, ali ta zabrana kasnije, nije mogla sprečiti njenu popularnost.
Nakon okupacije Jugoslavije, uspostavljen je okupacioni „Soldatensender Belgrad“ („Vojnički radio Beograd“), koji je emitovao vesti i propagandu nemačkim trupama u Africi. Poručnik Karl Hanjc Rajntgen (Karl-Heinz Reintgen), upravitelj Radio Beograda imao je prijatelja u Afričkom korpusu koji je voleo tu pesmu. On je emitovao "Lili Marleen" po prvi put 18. avgusta 1941. General Armije Romel (General Feldmarschall Rommel) takođe je voleo pesmu i zatražio je od Radio Beograda da uključi pesmu u svoj redovni program, što je i učinjeno. "Lili Marleen" postaje zaštitni znak emisije i emitovana je svakodnevno u 9:55 časova s večeri, na samom kraju programa.
Nakon što je pesma otišla u etar, više se ništa nije moglo učiniti. Uskoro postaje popularna i među savezničkim vojnicima, što je izazvalo zabrinutost, pa se počelo raditi na engleskoj verziji. Britanski izdavač J.J. Filips (J.J.Philips) bio je zaprepašćen kada je čuo kako je grupa engleskih vojinka peva u originalu, na nemačkom. Nakon što ih je ukorio, jedan od njih mu je uzvratio: "Zašto je vi ne napišete na engleskom?".
Filips i tektopisac Tomi Konor (Tommie Connor) uskoro izdaju englesku verziju 1944. Pevala ju je En Šelton (Anne Shelton), kao i Vera Lin (Vera Lynn) preko BBC-a. Britanska 7. armija usvojila je pesmu. Pevana je u vojnim bolnicama i emitovana preko ogromnih propagandnih zvučnika uzduž frontovske linije, u oba pravca.
Marlen Ditrih (Marlene Dietrich) ju je javno izvodila - što je kasnije demantovala.Smatra se da je prevedena na 48 jezika, uključujući ruski i hebrejski. Priča se da je Tito uživao slušajući je. Lako je moguće da je Lili Marlen najpopularnija pesma svih vremena - verovatno zbog univerzalne ljubavne teme. Lale Anderson je na pitanje, može li objasniti toliki uspeh "Lili Marlen", odgovorila:
"Može li vetar objasniti, zašto postaje oluja?"
I pored ovako pompezne izjave, poznavaoci tvrde da je Lale Andersen čitavog života mrzela tu pesmu i pevala je na silu. Njena verzija "Lili Marleen" mozda utoliko zaostaje za izvođenjem Marlen Ditrih ili Mimi Tome. Ironično, "Lili Marleen" joj je spasila život nakon pokušaja bega u Švajcarsku, kada je bila uhapšena od strane Gestapoa.

Blogged with Flock