Spomenici rimske dvorske arhitekture svrstani su u dve osnovne kategorije: carske rezidencije u prestonici i vanprestoničke vile i palate, namenjene povremenim boravcima imperatora.[1] Nije uočeno, međutim, da u istoriji rimske dvorske arhitekture postoji još jedna kategorija spomenika, posebne namene i osobenih karakteristika, koja je vezana isključivo za Dioklecijanov politički program, prvenstveno za njegovu reformu centralne vlasti. Kako je taj program poštovan samo tridesetak godina, od 293. do 324, to su i spomenici ove kategorije malobrojni i svi izgrađeni za kratko vreme. Dve kasnoantičke palate koje se nalaze na teritoriji naše zemlje - palata u Splitu i palata u Gamzigradu - omogućuju da se pomenuta kategorija spomenika tačno definiše i protumači jer su to za sada jedina carska zdanja čija je povezanost sa Dioklecijanovim političkim programom verifikovana i istorijskim izvorima i arheološkim istraživanjima.
Dioklecijanovom reformom centralne vlasti ustanovljena je tetrarhija, poseban sistem upravljanja rimskom državom, po kome je vrhovna vlast podeljena između četvorice vladara - dva cara sa titulom avgust i njihova dva usvojenika sa titulom cezar. Za razumevanje spomenika dvorske arhitekture o kojima će ovde biti reči važna je suština te reforme, izrazito harizmatski karakter novouspostavljene vlasti, koji se ispoljava u činjenici da je vladar proglašen i stvarno smatran "gospodarem i bogom", u uvođenju složenog dvorskog ceremonijala, u stvaranju prigodnih mitova o avgustima i cezarima, a posebno u imenovanju naslednika koje obavlja sam harizmatski gospodar. Dioklecijanov političko-ideološki program podržavao je legitimnost te vlasti na taj način što je predviđao izgradnju velelepnih zdanja, česta putovanja gospodara po Carstvu, dotle neviđen luksuz i smišljeno veličanje vladarevih izuzetnih sposobnosti i vrlina, a sve sa ciljem da se izmeni mentalitet najširih masa, odnosno da se delatni, slobodni građani preobraze u pokorne podanike. Da bi novom sistemu upravljanja državom obezbedio dugovečnost, Dioklecijan je božansku filijaciju izjednačio s dinastičkom: sebe je proglasio Jupiterom, a svog savladara Maksimilijana - Herkulom. Jedino činom usinovljenja, tj. uključivanjem u ovu Jupiterovu porodicu, stiče se pravo na rimski presto. S druge strane, kako bi novo ustrojstvo vlasti zauvek živelo, Dioklecijan je u reformu upravljanja državom uneo i odredbu kojom je neposredno motivisana izgradnja palata u Splitu i Gamzigradu. Ta odredba, u istorijskim izvorima redovno proizvoljno tumačena, sastojala se u sledećem: kad avgusti proslave dvadesetogodišnjicu svoje vladavine (vicenallia), oni će se dragovoljno odreći prestola i svoja mesta, prava i titule prepustiti cezarima.
Na majske kalende 305. godine prvi i poslednji put postupljeno je po ovoj naredbi: avgusti - Dioklecijan i Maksimilijan - odstupili su od prestola i svoje titule preneli na posinke Galerija i Konstantina Hlora, a oni su usinili iskusne vojskovođe Maksimina Daju i Flavija Severa i proglasili ih cezarima. Istog dana carevi su napustili svoje prestonice. Dioklecijan je iz Nikomedije otišao na istočnu obalu Jadranskog mora da, kako saopštavaju istorijski izvori, u miru provede preostale godine života, a Maksimilijan se s istim ciljem iz Milana povukao na svoja imanja, negde na granici između Kampanije i Lukanije.
U rimskim istorijskim izvorima navode se razlozi za Dioklecijanovo i Maksimilijanovo odstupanje od prestola, ali se ne imenuju mesta u koja su se povukli niti se opisuju zdanja u kojima su posle povlačenja sa prestola živeli.[2] Tačan položaj i izgled Maksimilijanovog boravišta ostali su do danas nepoznati. Mesto u koje se 305. godine povukao Dioklecijan podrobno je, međutim, opisano, ali tek u vizantijskim i srednjovekovnim izvorima, a palata u tom mestu, u Splitu, već je dva stoleća predmet temeljnih istorijsko-umetničkih i arheoloških istraživanja.[3]
Razloge Dioklecijanove abdikacije, koji se navode u rimskim istorijskim izvorima - pritisci ambicioznih cezara željnih vlasti, teret godina ili ozbiljna bolest - prihvatili su bez rezervi kasniji pisci i istraživači, pa se i izgradnja palate u Splitu, kao i ceo njen graditeljski program i namena, objašnjava istim razlozima. Pretpostavljalo se da je to skrovito, tiho mesto na obali srednje Dalmacije izabrano ili zbog blage klime koja je pogodovala Dioklecijanovom ozbiljno poljuljanom zdravlju ili zbog njegove želje da poslednje dane života provede daleko od prestoničke vreve, u potpunom miru i bezbednosti, okružen prirodnim lepotama svog rodnog kraja. Ta vekovima stvarana idealizovana slika velikog cara vojnika koji se razočaran, sit vlasti, star i bolestan vraća u zavičaj i do kraja života zatvara u tamnicu jednog, u poređenju sa prestoničkom rezidencijom, "prezrenja dostojnog zdanja", prisutna je u većoj ili manjoj meri u svim monografijama i studijama o Dioklecijanu i njegovoj palati u Splitu. U toj slici se ne prepoznaje imperator koji je tokom cele svoje vladavine bio obuzet demonskom žudnjom za trajnom, najvišom vlašću i stalno okružen neviđenim luksuzom. S druge strane, Dioklecijanova abdikacija i sve što je za njom usledilo protumačeni su i procenjeni merilima srednjeg veka i našeg doba: odstupanje od prestola shvaćeno je kao pad, u najboljem slučaju kao čin opreza i mudrosti, a življenje u zabiti malenog zaliva na dalmatinskoj obali - kao dragovoljno tamnovanje, kao zasluženi odmor ili kao emocionalni hir bolesnog i starog čoveka.
Ta pogrešna objašnjenja jednog važnog događaja iz Dioklecijanove političke i privatne biografije navele su tumače njegove palate u Splitu da krenu stranputicom, da taj izuzetni spomenik rimske dvorske arhitekture posmatraju samo sa stanovišta funkcije umesto i sa stanovišta komunikacije. Najznačajnije pitanje - šta je Dioklecijan izgradnjom ove palate želeo da saopšti i postigne, šta je njena poruka - nije uopšte ni postavljeno, već je samo tražen odgovor na pitanja bukvalne funkcije pojedinih delova palate - utvrđenja, peristila, hramova i ostalih pojedinačnih građevina, a zatim je svakom tom delu iznalažena analogija i poreklo bilo u vojnoj bilo u gradskoj ili dvorskoj arhitekturi, i to u arhitekturi različitih delova sveta i iz različitih razdoblja, počev od helenističkog doba do ranog srednjeg veka. Time je svaki element palate samostalno oživljen, svaki je progovorio sopstvenim jezikom, ali kad se organski povežu, dobijen je nemušti kolos, spomenik čiji arhitektonski jezik niko ne može da razume. Iz tih razloga su i dvojica trezvenih tumača Dioklecijanove palate u Splitu - Frane Bulić i Ljubo Karaman - pošto su kritički razmotrili mišljenja svih svojih prethodnika, mogli jedino da zaključe: "Ono dakle, što zovemo Dioklecijanovom palačom, u isto je doba i tvrđava i zaselak i grad: tvrđava u svojom učvršćenom okolnom zidovlju, zaselak u carevom domu i gradić u rasporedu ulica i građevina."[4]
Ta definicija, koja i ne dodiruje suštinska značenja splitske palate, rezultat je prevelike vere u istorijske izvore, odnosno ubeđenje da se jedino pomoću istorije može dobiti pouzdan uvid u prošla zbivanja i da se zato i spomenici prošlosti njome najispravnije i najpotpunije objašnjavaju. Istorija je tako silno zakrilila splitsku palatu da se ona, umesto na punoj svetlosti, našla u tamnoj, dubokoj senci. Ako se, međutim, stanovište izmeni i naglasak premesti na sam spomenik, na ostatke Dioklecijanove palate u Splitu, onda palata dobija jasnije konture i postaje rečiti svedok događaja koji su se oko nje i u njoj zbivali.
Maleno poluostrvo između Solina i Stobreča, zaklonjeno Mosorom i obraslo mirisnim mediteranskim rastinjem, moralo je početkom IV veka, pre nego što ga je takao prst istorije, nalikovati na nestvarni, mitski predeo, a palata posred njegove obale - na carskog albatrosa koji lebdi između plaveti mora i neba. Ebrarova rekonstrukcija te palate, mada koncipirana u stilu art nouveau-a, delimično ipak dočarava njen prvobitni izgled. To je sjajna, skupocena škrinja, puna tajanstva, koja blista u veličanstvenoj usamljenosti. Njeni spoljašnji okviri - moćni bedemi sa isturenim kulama - tu su zato ne da bi štitili, već da bi istakli neprocenjive vrednosti koje se nalaze u njenoj unutrašnjosti. Raskoš fasade severne kapije čini sićušnim i baca u proskinezu svakog ko joj prilazi, a stubovi povezani lukovima u peristilu veličanstven su dekor koji priprema posetioca za pristup onome što je najsjajnije i najnepristupačnije, za suočavanje sa samim vlasnikom palate, sa "gospodarem i bogom". Taj dekor, načinjen od skupocenog kamena - crvenog i ružičastog granita, retkih mermera i porfirita - dopremljen sa Sinaja, iz Egipta, Male Azije i Grčke, ima za pročelje carev stan, a na bočnim stranama pristupe ka hramovima u kojima se car slavi, odnosno ka carskom mauzoleju. Sve što je tu, i položaj palate, i vrste građevinskog materijala, i arhitektonski ukrasi, i skulpture, i raspored građevina - stavljeno je u službu tetrarhijske ideologije, tj. palata u Splitu sprovodi do krajnjih konsekvenci ideju o bogodanom gospodaru, o neprikosnovenosti i trajnosti harizmatske vlasti. Na osnovu tih njenih odlika mogu se na nov način proceniti događaji koji su motivisali njenu izgradnju, pre svega ono što se dogodilo na dan 1. maja 305. godine.
Dioklecijanova abdikacija 1. maja 305. godine samo je jedan od mitova tetrarhije, dok je palata u Splitu ilustracija tog mita. Car koji dragovoljno ustupa presto svom posinku i određuje mu savladare, a zatim odlazi u zavičaj gde ga čeka najraskošnije moguće zdanje, jeste onaj isti Dioklecijan koji je dvadeset godina despotski vladao okružen pokornim podanicima i neviđenim luksuzom, a za čije su zadovoljstvo i taštinu na sve strane podizani basnoslovno skupi spomenici i palate.
Ta abdikacija ne označava pad, nije postupak nemoćnog starca, sitog uživanja i vlasti, već je to dalje uzdizanje svemoćnog harizmatskog gospodara, početak njegove apoteoze. Dioklecijan je 305. godine samo otklonio od sebe sve što je ljudsko i prolazno da bi dosegao nepomućenu slavu i zakoračio u večnost. On deli sudbinu bogova koje je posebno štovao - Herkula i Eskulapa, čija je majka takođe bila smrtnica, a otac vrhovni bog; kao i oni, Dioklecijan izvršava podvige, uništava zlo i otklanja nevolje, uvodi red na zemlji i usrećuje ljude, a zatim se povlači na najveće visine, u teško pristupačno i blistavo mesto, odakle će motriti na zbivanja u svetu i bdeti nad svojim velikim delom. Mesto njegovog poslednjeg i večitog boravka - palata u Splitu - jeste zato duhovno središte Carstva, odraz tetrarhijske države i simbol trajnog reda, obilja i mira. Od kad je u nju stupio, Dioklecijan je postao živi spomenik, mit i legenda. To što je palata podignuta u Dioklecijanovom zavičaju i što je za kratko vreme bila možda namenjena njegovoj majci Diokleji takođe se idealno povezuje sa tetrarhijskom mitologijom, čiji je cilj da prikrije nisko poreklo tetrarhijskih vladara, da izbriše svako sećanje na njihove nedostojne očeve i da uzvisi njihove majke, odnosno ona mesta gde su rođeni novi spasioci sveta, novi Jupiter, Herkul i Romul.
Dioklecijanova palata u Splitu prvi je spomenik u istoriji rimske dvorske arhitekture podignut s ciljem da bude mesto apoteoze jednog svemoćnog vladara koji se dragovoljno odriče prestola zbog konačnog ispunjenja svoje velike istorijske misije. Da bi ovaj osnovni zahtev bio potpuno zadovoljen, moralo se brižno voditi računa o Dioklecijanovoj privatnoj i političkoj biografiji, o njegovim intimnim željama i emocijama, ali mnogo više o njegovim ideološkim stavovima izraženim tokom dvadesetogodišnje vladavine. Prvi put je pred arhitekte postavljen zadatak da projektuju palatu za cara vojnika, istovremeno i gospodara i boga, a da to ne bude ni logor, ni grad, ni letnjikovac i da tu stvore sve što dolikuje rimskom imperatoru, a da se to ipak razlikuje od oficijelne palate u prestonici. Svemu tome trebalo je pridodati i hram u kome će se car slaviti za života i posle smrti, tj. koji će u jednom trenutku primiti njegove zemne ostatke, preobraziti se u hram - mauzolej i omogućiti da ceo taj graditeljski poduhvat postane trajan spomenik u čast osnivača novog sistema vladavine svetom - tetrarhije. Taj memorijalni karakter Dioklecijanove palate u Splitu nije do sada jasno uočen niti dovoljno istaknut. Palata u Splitu podignuta je isključivo za Dioklecijana, jedino u slavu njegove ličnosti i njegovog dela. Njena namena je dvojaka: da velikom vladaru omogući nepomućen život u najvećem sjaju, a posle smrti - večni spomen. Da za kratko vreme bude raskošni dvorac, a da zatim postane mesto hodočašća, sakralni i memorijalni spomenik, neka vrsta Dioklecijanovog političkog i ideološkog zaveštanja svim podanicima Rimske Imperije.
U rimskoj istoriji samo je nekoliko vladara sledilo Dioklecijanov program, pa zato i u istoriji rimske arhitekture postoje još samo dva ili tri spomenika, suštinski istovetna palati u Splitu.
Izvesno je da je zdanje slično palati u Splitu izgradio Dioklecijanov savladar Maksimilijan Herkulije. Iz pisanih izvora zna se da je Maksimilijan 305. godine u svemu postupio prema Dioklecijanovim željama, tj. d se dragovoljno odrekao prestola, napustio svoju prestonicu i povukao u Lukaniju ili Kampaniju, gde ga je čekalo već izgrađeno prebivalište.[5] Ta Maksimilijanova palata nije, međutim, do sada pronađena. Još su jedino Konstancije Hlor i Galerije, koji su 305. godine postali prvaci u rimskoj državi i koji su svim svojim postupcima potvrdili odanost Dioklecijanu, mogli da planiraju i sagrade zdanja u koja će se povući kad proslave dvadesetogodišnjicu svoje vladavine. Već njihovi legitimni naslednici - Sever, Maksimin, Konstantin i Licinije - to nisu mogli da učine jer se od 306. godine nižu događaji koji dovode do konačnog raspada Dioklecijanovog sistema upravljanja državom.
Konstancije Hlor, posle preuzimanja titule avgusta, verovatno je planirao izgradnju dvoraca u koji će se povući pošto proslavi vicenalije. Kako je, međutim, već naredne, 306. godine, umro u Britaniji, malo je verovatno da je izgradnja ovog dvorca ikada i otpočeta. Drugojačije je s Galerijem, koji je mogao i da sazida palatu - mauzolej jer je imao razloga da veruje kako će, kao Dioklecijan, poslednje godine života provesti slavljen poput boga, daleko od gradske vreve, u pitomim predelima svog rodnog kraja.
Sva istorijska svedočanstva o zbivanjima u razdoblju smrti Konstancija Hlora (306) do uzdizanja njegovog sina Konstantina na položaj jedinog gospodara Rimske Imperije (324) nedvosmisleno pokazuju da je u ovoj dugoj i mučnoj agoniji sistema tetrarhije jedino Galerije bio voljan da se pridržava Dioklecijanovih odredbi, da ih svim raspoloživim snagama štiti i ličnim primerom potvrdi. Čak i ako se sasvim neobjektivna, zlonamerna svedočanstva o Galerijevoj ličnosti i vladavini pažljivo razmotre, na primer Laktancijev spis O smrti progonilaca, može se steći uverenje o Galerijevom svestranom zalaganju oko očuvanja sistema tetrarhije, kao i o njegovoj čvrstoj nameri da dragovoljno napusti presto čim proslavi vicenalije. Opisujući situaciju u Carstvu 306. godine, Laktancije izrikom kaže da je Galerije već tada odlučio da od 313. godine, pošto proslavi vicenalije, Rimskom Imperijom vladaju četiri ličnosti koje izabere (Licinije, Sever, Maksimin, Kandidijan), a da će on sam da provede preostale godine života u zaklonu neosvojivih bedema[6]. Da od ove namere Galerije nije nikada odustao, svedoči takođe Laktancije, koji teške ekonomske prilike u Carstvu 310. godine neposredno povezuje sa početkom priprema za svetkovinu vicenalija. Pošto je opisivao sva zlostavljanja koja su pratila prikupljanje poreza za tu svetkovinu, ovaj ogorčeni Galerijev neprijatelj uzvikuje: "Ko je taj koji nije lišen svih dobara da bi se svi izvori koji su još postojali u Carstvu razgrabili zbog svetkovine koju nije trebalo nikad slaviti."[7]
Ova svečanost nije nikada proslavljena jer je tokom te iste, 310. godine, Galerije teško oboleo i već početkom maja 311. preminuo u Serdici, ne odveć daleko od zavičaja.
Galerijeva namera da 1. marta 312. godine proslavi vicenalije i da se povuče među "neosvojive bedeme" svakako podrazumeva izgradnju zdanja sličnog Dioklecijanovoj palati u Splitu, tj. dvorca - mauzoleja. Izvesno je da je izgradnja tog zdanja morala otpočeti znatno pre 312. godine, ali je pitanje na kome mestu.
Za ubikaciju Galerijevog dvorca mauzoleja svakako je najvažniji podatak da Galerije nije sahranjen u svojoj prestonici, u Solunu, već u svom rodnom kraju, u Priobalskoj Dakiji, i to u mestu u kome se rodio, a koje je po imenu svoje majke Romule nazvao Romulijana.[8] Ovaj podatak pokazuje da je Galerije u svemu postupio kao Dioklecijan, da je i palatu u kojoj će za života i posle smrti biti trajno slavljen sagradio daleko od prestonice, u svom zavičaju. Pošto u istorijskim izvorima nema podrobnijih podataka o Romulijani, neizvesno je gde se to mesto nalazilo i kako je izgledalo. Zabunu je posebno uneo Prokopije, koji u svom delu De aedificiis, među mnogim utvrđenjima koja je u Priobalskoj Dakiji, na teritoriji grada Akva, obnovio Justinijan, pominje i Romulijanu.[9] ko i u slučaju Dioklecijanove palate u Splitu, i ovog puta je istorijskim podacima poklonjena veća pažnja nego arheološkim, pa je Romulijana utvrđena u kastele i locirana na desnu obalu Dunava, kod sela Jasena, u Bugarskoj.[10]
U Priobalskoj Dakiji, u Galerijevoj postojbini, Gamzigrad je, međutim, jedino mesto gde je otkrivena i delimično arheološki istražena velelepna palata, koja u svemu dolikuje jednom svemoćnom gospodaru i bogu i dostojna da bude večiti spomen na njegovu ličnost i delo.[11] Položaj Gamzigrada, kao i sve što je tu izgrađeno ili iz udaljenih delova Carstva doneseno - moćni bedemi sa monumentalnim poligonalnim kulama, hramovi sa oltarima i kriptama, palate sa veličanstvenim džinovskim dvoranama, na čijim podovima blešte raznobojni mozaici, hladoviti peristili u kojima žubore fontane kao i figuralni mozaici, arhitektonski ukrasi i skulpture od retkog, skupocenog kamena - sve se to idealno usklađuje i sa ideologijom tetrarhije i sa Galerijevom privatnom i političkom biografijom. Mišljenja stručnjaka o funkciji i datiranju ovih spomenika nisu, međutim, bila usaglašena. Već pre petnaestak godina utvrđeno je da to nije ni kastel ni kastrum, ali se koliko do juče nagađalo o administrativnom rudarskom centru, utvrđenom veleposedu, luksuznoj banji, carskom letnjikovcu ili palati, pa čak i o naselju ili crkvenom središtu.[12] Ponovljene su greške istraživača Dioklecijanove palate u Splitu, jer je i arhitektura Gamzigrada posmatrana isključivo sa stanovišta funkcije pojedinih njenih delova. Tako je položaj Gamzigrada objašnjen blizinom lekovitih izvora ili rudnika, moćni bedemi sa džinovskim kulama - pojačanim strahom od varvarskih upada, a najveća zgrada u unutrašnjosti - kao veleposednička vila ili carski letnjikovac. S druge strane, predložena su datovanja od sredine III do sredine VI veka, a za vlasnika Gamzigrada proglašavani su Aurelijan, Galerije, Konstantin, Teodosije, Anastazije i Justinijan. Tek u junu ove godine konačno je rešena zagonetka Gamzigrada. U jugozapadnom delu palate, u jednoj građevini sa mozaičkim podovima i zidovima oslikanim freskama, pronađen je veliki kameni blok - teme arhivolte - na kome je uklesan natpis FELIX ROMULIANA. Taj nalaz konačno svrstava Gamzigrad u spomenike rimske dvorske arhitekture, i to u onu istu kategoriju spomenika kojoj pripada i Dioklecijanova palata u Splitu. S druge strane, pomenuti natpis omogućuje međusobno usklađivanje i dopunjavanje istorije i arheologije, jer u slučaju Romulijane arheološki nalazi upravo rečito govore o onome o čemu istorijski izvori ćute.
Samo u dva istorijska izvora neposredno i sasvim kratko pomenuta je Romulijana. Nepoznati pisac, oko 360. godine, saopštava da je Romulijana mesto u kome je rođen i sahranjen rimski imperator Galerije,[13] a Prokopije, u delu nastalom oko 555. godine, pominje Romulijanu među kastelima koje je obnovio Justinijan.[14] Arheološka iskopavanja, koja su vršena poslednjih trideset godina u Gamzigradu, omogućuju da se ti oskudni istorijski podaci osetno dopune i pravilno shvate. Rezultati tih istraživanja nedvosmisleno pokazuju da Romulijana nije ni selo, ni vila, ni gradić, niti kastel, već velelepna carska palata koja veličinom i luksuzom premaša Dioklecijanovu palatu u Splitu.
Galerijeva palata u Gamzigradu razlikuje se formalno od Dioklecijanove palate u Splitu, ali je u suštini njoj istovetna. Svojim položajem, arhitekturom i dekoracijom ona ilustruje, ali još naglašenije, onaj isti tetrarhijalni mit o harizmatskom vladaru, koji, rođen u zabiti Carstva, od neznanog oca i hvale dostojne majke, ostvaruje najveće podvige i zadobija večiti život, tj. biva uvršćen među bogove. Gamzigrad ponavlja gotovo do detalja celu napadnu naraciju i apologetiku splitske arhitekture: teško dostupan, začaran predeo, samodovoljnu izolovanost, monumentalnost spoljašnjih okvira i dekorativnost glavnih pristupa, prenaglašeni luksuz doveden do neukusa, hramove u kojima se slavi gospodar države, prikaze bogova heroja - Herkula, Eskulapa i Dionisa, koji treba da podsete na poreklo, podvige i apoteozu vlasnika palate i, najzad hram-mauzolej koji se nalazi u središtu palate i akcentuje ono što je u njoj najbitnije. Sumnje nema: Romulijana je samo palata mauzolej; to je u stvari Galerijeva zadužbina a i poslednji spomenik dvorske arhitekture vezan za Dioklecijanov sistem upravljanja državom, jer već 324. godine Konstantin uspostavlja naslednu monarhiju u kojoj nema mesta za zdanja poput Dioklecijanove palate u Splitu i Galerijeve u Gamzigradu.
Proučavanje kasnoantičkih carskih palata u Splitu i Gamzigradu sa stanovišta komunikacije omogućuje ne samo da se bolje odredi njihova funkcija već i da se definiše kategorija spomenika dvorske arhitekture, zavisna od Dioklecijanovog političkog programa. Arhitektura spomenika te kategorije jeste komunikacioni čin u pravom značenju te reči, a njena osnovna funkcija da obrazloži i trajno podrži ideologiju tetrarhije. Retorika te arhitekture računa da pomoću aluzivnih znakova, mitova i simbola trajno vaspitno deluje, ali je ona odveć glasna, odveć nametljiva i odveć izveštačena da bi se dugo pamtila i poštovala. To, uostalom, jasno pokazuje kasnija istorija i splitske i gamzigradske palate.
Carske palate u Splitu i Gamzigradu veoma su kratko služile prvobitnoj svrsi. Činjenica da su ostale nezavršene jasno ističe njihove zle sudbine: splitska palata bila je spomenik u slavu svog vlasnika i njegove ideologije oko dvadesetak godina, a gamzigradska - nepunih četrnaest. Te dve tetrarhijalne ostale su nezavršene zbog verske i ideološke netrpeljivosti, zbog sloma starog i uspostavljanja novog političkog sistema. Posle konačnog raspada tetrarhije, 324. godine, obe palate su priključene ostalim carskim dobrima. Konstantinu i njegovim naslednicima, koji su uspostavili sistem vlasti "po božijoj milosti", malo su bile potrebne tetrarhijske zadužbine u zabiti Dalmacije i Priobalske Dakije, ali je mlada hrišćanska crkva mogla želeti da spomenike koji slave njene najveće ideološke neprijatelje - Dioklecijana, Romulu i Galerija - preobrazi u simbole svoje velike pobede. Iz tih razloga su obe palate verovatno najkasnije u vreme vladavine Valensa prepuštene crkvi. Svakako nije slučajno da je prva građevina koja je narušila strukturu Galerijeve palate u Gamzigradu bila velika hrišćanska bazilika i što je središni punkt u splitskoj palati - Dioklecijanov mauzolej - preoblikovan, mada znatno kasnije, u katedralu. Od sredine V veka, posle hunske najezde, otpočela je brza ruralizacija, odnosno sekularizacija oba spomenika: Galerijeva palata postala je vremenom malo vizantijsko naselje, a Dioklecijanova palata - srednjovekovni Split.
Ovakva sudbina kasnoantičkih carskih palata u Splitu i Gamzigradu može se shvatiti i kao obrazac sudbine svake harizmatske vlasti i svake od nje zavisne arhitekture. Ta arhitektura je, više od bilo koje druge, podložna zastarevanju i smenjivanju značenja; ona najuverljivije pokazuje kako život prazni i ispunjava arhitektonske forme, kako im bespoštedno uzima stara i daje nova značenja.
D. Srejović
Blogged with Flock
No comments:
Post a Comment