Srpska Heraldika

Srpski grb, zajedno sa srpskom državom, počeo je da se u srednjem veku razvija pod uticajem Vizantije. Dva glavna elementa srpskog grba, dvoglavi beli orao u poletu i štit sa krstom i četiri znaka u obliku slova "S" vode poreklo od dinastija Nemanjića i Lazarevića, odnosno od vizantijskih dinastija Komnina i Paleologa . Kao i u Vizantiji, ovi heraldički simboli su nastali nezavisno jedan od drugog, ali za razliku od vizantijskih, srpski  simboli su   imali  sreću da  se pre tačno 120 godina spoje u grbu obnovljene Kraljevine Srbije. Zato je za proučavanje naše heraldike potrebno da se prvo napravi pregled vizantijske heraldike i najviših dvorskih titula; despota, sevastokratora i kesara.

 

Vizantijski štit

Prvu vizantijsku zastavu je napravio car Konstantin Veliki (rođen 274. u Nišu, car 306-337). Euzebije navodi legendu po kojoj je Konstantin 312. godine pred bitku sa rimskim pobunjenicima video na nebu krst i reči: "U ovom znaku ćeš pobediti!" Odmah je stavio zlatan krst na crvenu kvadratnu ratnu zastavu i - pobedio. Tako je nastao čuveni konstantinov steg, državna zastava Vizantije, iako u to doba grbovi još nisu postojali (slika 2).

Slika 2: Konstantinov steg, ratna a potom i državna zastava u ranovizantijskom periodu.

Grbovi su počeli da se razvijaju kao identifikacioni simboli krstaških trupa u XII veku. U vizantijski kulturni prostor stižu 1204. godine, kada su krstaši osvojili Carigrad i proglasili tzv. Latinsko carstvo. Osnovni znaci krstaških grbova bili su štit sa krstom i četiri figure između krakova. Francuski stručnjak Šlumberger navodi da su carevi iz francuske porodice Kurtne za grb Latinskog carstva uzeli Konstantinov steg, stavili ga na štit i dodali mu četiri zlatnika sa krstićima (slika 3).

Nakon pada Carigrada Komnini su osnovali Trapezuntsko carstvo u Maloj Aziji, a za grb, kako to kaže Gerola, uzeli zlatnog dvoglavog orla u poletu na crvenom polju. Godine 1261. nikejski car Mihaijlo VIII Paleolog je oslobodio Carigrad od krstaške okupacije i za grb obnovljene Vizantije je uzeo crveni štit sa zlatnim krstom i četiri zlatna slova V, vizantijskim vita, početnim slovom Vizantije (slika 4). Ovaj grb se u heraldici kraće zove vizantijski štit.

Godine 1402. Stefan Lazarević je od vizantijskog regenta Jovana VII dobio titulu despota i po ugledu na vizantijski štit uzeo za grb Srpske Despotovine crveni štit sa srebrnim (belim) krstom i četiri znaka u obliku S, koje se u staroj srpskoj azbuci zvalo slovo, početnim slovom Srbije (slika 5). Upravo oko ovakve interpretacije postoje neslaganja među stručnjacima. Ja smatram da su vizantijski i srpski štit nosili početna slova svojih država. Tek u XVIII veku,  francuski heraldičar Vilton je ova slova proglasio za ocila, jer zapadna heraldika nije znala za slova u grbu već samo za geometrijske figure i slike iz prirode.

Slika 3: Grb Latinskog carstva, korišćen u Vizantiji od XII veka.	Slika 4: Vizantijski štit, zvanični grb Vizantije od vremena Mihajla VIII Paleologa.	Slika 5: Srpski štit, grb Despotovine od početka XV veka.

 

Dvoglavi orao

Dvoglavi orao se pojavljuje najpre u Mesopotamiji petnaestak vekova pre Hrista, kao dipolni simbol starih religija. Ovakva verovanja su kulminirala u Zaratustrinom učenju da u vasioni dobri bog svetlosti Ahura Mazda ratuje sa bogom mraka Ahrimanom. U staroj grčkoj (politeističkoj) religiji, od osmog veka pre Hrista, vrhovni bog je bio Zevs, gospodar neba, gromova i vremena. Sedeo je na svom prestolu na vrhu Olimpa sa svežnjem munja u levoj, i skiptrom, na kome je stajao orao, u desnoj ruci. U drugom veku pre Hrista, Rimljani su preuzeli Zevsa pod imenom Jupiter i jednoglavi orao postaje simbol rimske države i vojnih legija.

Pored konstantinovog stega, u Vizantiji se u ranom periodu koristio i jednoglavi orao, kao simbol stare rimske državne vlasti. Međutim, u hrišćanskoj teologiji orao je znak Svetog Jovana Bogoslova i predstavlja duhovne visine do kojih se vinuo ovaj pisac Jevanđelja i Apokalipse. Tako se u Vizantiji oko X veka opet pojavio drevni dvoglavi orao, sada kao simbol koji prema Hristovim rečima - "Dajte caru carevo, a Bogu Božje" - opominje na ravnotežu između čovekovih duhovnih i materijalnih potreba. Ovaj tip vizantijskog dvoglavog orla sa poluraširenim krilima i opuštenim perima u heraldici se definiše kao dvoglavi orao u poletu (slike 6 i 7).

Slika 6: Vizantijski dvoglavi orao iz Mistre, XV vek.	Slika 7: Dvoglavi orao Dimitrija Paleologa, XV vek.

 

Despoti, sevastokratori i kesari

Za jedan vek vladanja Vizantijom (1081-1185) Komnini su formirali sistem od tri najviše dvorske titule, koji je uz mala prilagođavanja opstao sve do kraja Carstva 1453. godine. Pre njih, najviša titula posle carske, bila je kesar, od cezar, titule rimskih careva). U toku borbe za presto, Aleksije I Komnin (car 1081-1118) je svom zetu Nićiforu Melisinu obećao titulu kesara. Posle stupanja na presto, car Aleksije je želeo da i svom starijem bratu Isaku dodeli neku visoku titulu. Za njega je morala da se uvede nova, viša titula, pošto je brat bliži rod od zeta, koji je postao kesar. Stojan Novaković nam objašnjava da ime Aleksije potiče od reči sevast, grčkog prevoda latinskog avgust (augustus - previsoki, veličanstveni, titule rimskih careva koju je uveo Oktavijan (car 31. godine pre do 14. godine posle Hrista) i vizantijske carske titule autokrator stvorio 1081. godine novu titulu sevastokratora. Takođe, odredio je da ova titula bude iznad titule kesara, i dodelio ju je bratu Isaku.

Titula sevastokratora je bila najviše dvorsko dostojanstvo, sve dok car Manojlo I Komnin (car 1143-1180) nije uveo titulu despota. Pošto je po dolasku na presto svojoj braći Androniku i Isaku dodelio titule sevastokratora, a kako nije imao muške dece, car Manojlo je 1163. godine za prestolonaslednika uzeo svog zeta, ugarskog princa Belu Aleksija. Specijalno za njega, promovisao je titulu despota, koja je po rangu bila između carske i sevastokratorske. Kada je car Manojlo 1169. dobio sina, oduzeo je Beli titulu despota i dao mu titulu kesara.

Despoti, sevastokratori i kesari nisu imali nikakve određene dužnosti, osim ako ih car ne pošalje u neku naročitu misiju. Njihove titule su bile doživotne, ali ne i nasledne. Isključivo pravo raspolaganja titulama despota, sevastokratora i kesara je imao car; samo on je mogao da ih dodeljuje i oduzima.

U vremenu 1163-1204. godine titulu despota je nosio carev zet, ako car nije imao direktnog naslednika prestola, a careva braća i zetovi su imali titulu - sevastokratora. U obnovljenom Vizantijskom carstvu (1261-1453) najstariji carev sin je kao savladar nosio carsku titulu vasilevsa, a ostali sinovi titulu despota. Za vreme dinastije Paleologa zvanje despota se širi na zetove carske porodice, carevu braću, šurake i ostale članove uže rodbine, a titulu sevastokratora su, svedoči nam poznati vizantolog Božidar Ferjančić, dobijali carevi dalji rođaci i istaknuti velikaši. Despoti i sevastokratori su se rangirali i zavisnosti od srodstva prema caru. Tako, prema Pseudo-Kodinu, carevi sinovi, ukoliko imaju despotsku titulu, dolaze po rangu ispred despota, koji su careva braća ili zetovi. Titulu kesara, opet, dobijale su uglavnom stare i dokazane vojskovođe.

 

Znamenja cara i velikodostojnika

Slika 8: Car Jovan IV Kantakuzin.

Vizantijski car je nosio zatvorenu kupolastu krunu - stemu. Stema je imala zlatan obruč i luk koji ide od čela, preko temena do potiljka. Sve je  bogato ukrašeno biserima i dragim kamenjem, a služi kao konstrukcija za kupolu od kadife, koja je takođe ukrašena - biserima i dragim kamenjem. Na vrhu luka se u XII-XII. veku nalazio veliki dragi kamen orfan (kamen "samac"), koji je kasnije zamenjen krstom. Sa strane steme visile su po dve niske od bisera i dragog kamenja koje se na grčkom zovu sije, a na starosrpskom oboci. Trapezuntski carevi iz dinastije Komnina stajali su na crvenom jastuku, a vizantijski carevi su posle 1261. godine, da bi simbolički prikazali kako se nadovezuju na  Komnine, stajali na crvenom jastuku sa zlatnim dvoglavim orlovima (slika 8).

Despoti i sevastokratori nisu nosili krune, nego zlatne vence bez sija, koji su se konusno sužavali ka gornjoj strani. U XII i XIII veku ovi venci su nazivani stefanos (venac), a kasnije su dobili preciznije ime - stematogirion (krunski venac). U zavisnosti od ranga nosioca, stematogirioni su imali četiri ili jednu zlatnu pločicu sa dragim kamenjem - kamaru (grč. - svod). Pre 1204. godine stematogirione sa četiri kamare -  spreda, pozadi i sa strana - nosili su despoti, a sevastokratori sa jednom kamarom i to spreda (slika 9). U obnovljenoj Vizantiji despoti carski sinovi su nosili stematogirione sa četiri kamare, ostali despoti sa samo jednom, i to spreda, a sevastokratori običan venac bez kamara.

Uz vence, despoti, sevastokratori i kesari su kao znak dostojanstva nosili i bogato ukrašena odela sa dvoglavim orlovima u krugovima. U doba dinastija Komnina i Anđela (1081-1204) zlatom izvezeni dvoglavi orlovi su krasili ogrtače ovih velikodostojnika, koji se u našim narodnim pesmama zovu kolaste azdije. Ime su dobili od starosrpskih reči; kolo - krug i hazdei, hazdeja -  svečano odelo, koja je nastala od grčke reči sa istim značenjem. Despotske kolaste azdije su bile od crvenog, sevastokratorske od plavog, a kesarske od zelenog brokata. Tokom vremena dvorski kostim i ceremonijal su se menjali i u XIV veku dvoglavi orlovi su se postavljali i na druge svečane odore, šatore, sedla itd, ali su boje činova ostale nepromenjene.

 

Slika 9: Sevastokrator Konstantin Komnin.

Počeci srpske heraldičke tradicijeke - vreme Stefana Nemanje

Od XI veka, pa sve do početka XIII stoleća, vladar Srbije je nosio titulu veliki župan. Presto se nasleđivao po starom patrijarhalnom redu - posle smrti velikog župana vlast je prelazila na njegovu mlađu braću, koja su imala titulu kneza, a tek posle njih je dolazio na red najstariji iz naredne generacije. Svetorodna dinastija Nemanjića (1166-1371) je prekinula tradicionalni patrijarhalni nasledni red i uvela primogenituru.

Pre Stefana Nemanje (veliki župan 1166-1190) Srbijom su vladali Uroš I (veliki župan oko 1130-1145) i Uroš II (veliki župan 1146-1155), kao i njihova braća. Ime Uroš, na grčkom - čuvar, branitelj, stražar, vođa, bilo je u Srbiji poznato i ranije, ali se kao titularno ime pojavljuje prvo kod velikih župana Uroša I i II. Posle njih, za samo desetak godina, u borbi za presto župana učestvovalo je šest kandidata: tri brata Uroša  II - Primislav, Beloš i Desa, pa i tri Nemanjina starija brata - Tihomir, Stracimir i Miroslav. Konačno, 1166. godine veliki župan je postao Nemanja. Verovatno su Nemanja i njegova braća bili sinovi Uroša II.

Iako je živeo u predheraldičko doba, Nemanja je za razvoj naših državnih simbola značajan po tome što je umesto titularnog imena Uroš uveo novo titularno ime Stefan, koje je ostalo do kraja dinastije, a i što je prvi počeo da nosi krunski venac.

Nažalost, Nemanjini vladarski portreti nisu sačuvani. Jedini Nemanjin portret sa vladarskom insignijom je sačuvan u južnoj kapeli Radoslavljeve priprate u Studenici, za koji se smatra da je slikan 1233/1234. godine. Nemanja je prikazan kao monah Sveti Simeon, koji više nije živ, sa vencem na glavi. Venac se danas teško vidi jer je izbledeo (slika 10a), ali su se nedavno pojavile dve rekonstrukcije (slike 10b i 10c).

Slika 10: Stefan Nemanja, Levo - originalna freska na južnoj kapeli Radoslavljeve priprate u Studenici; Sredina - crtež S. Stanića (izvor: Stevović 1998: 39-40); Desno - crtež D. Todorovića (izvor: grupa autora 2000: naslovne korice).

Odgovor na pitanje o poreklu Nemanjinog titularnog imena Stefan i venca nalazi se u njegovom susretu sa carem Manojlom koga je opisao Stefan Prvovenčani:

I, zadiviv se mudrosti ovoga junoše, odlikova ga  carskim dostojanstvom i različitim darovima. I odvojiv mu od svoje zemlje, dade mu (Nemanji) zvanu Dubočicu, govoreći: - Tebi budi i potomstvu tvojemu po tebi u vekove, ni s kim u zajednici, ni sa mnom, ni sa srodnicima mojim po meni.

O ovom događaju se mnogo raspravljalo, ali još nije dat zadovoljavajući odgovor.

Vizantijski car Manojlo je u bici na Tari 1150. pobedio Uroša II, posle čega je ovaj pristao na veće vazalne obaveze nego ranije. Honijat svedoči da se godinu dana kasnije, 1151. godine, Manojlo posle pobede nad Mađarima vratio u Carigrad sa “ugarskim mladićima i srpskim zarobljenicima” u “raskošnim odelima koja, blistavija no što priliči položaju zarobljenika, od samog cara behu podarena”.

O susretu cara Manojla sa Nemanjom u blizini Niša mnogo se raspravljalo, ali do danas nije dato puno objašnjenje. Zna se da je vizantijski car Manojlo Komnin dolazio u Niš 1163. godine, ali još nije utvrđeno koji je to "carski čin" Nemanja dobio. Konstantin Jireček je pretpostavljao da je mogao biti čin protostapara, kakvog je ranije dobio i srpski vladar Mihailo (1053.) od vizantijskog cara Konstantina Monomaha (car 1042-1054), titulu koju su dobijali i mletački duždevi.

Kada se uzme u obzir da Manojlo ističe Nemanjino potomstvo, i daje mu na poklon deo svog carstva, i da su titule sa korenom SEVAST dobili zet caričine sestre i njegova braća, onda može da se pretpostavi da je Nemanjina supruga Ana bila u sličnom stepenu srodstva sa carevom širom porodicom, kao Toronita i njegova braća, i da je Nemanja od cara Manojla dobio titulu SEVASTA.

Beć sam objasnio da je sevast grčki prevod od latinskog avgust (augustus). U Rimu je carska titula avugust imala smisao veličanstva, te je grčki prevod SEVASTOS dobio značenje koje se ne da doslovce prevesti, ali mu je smisao: nepovredljivi, neprikosnoveni. Kao latinsko AUGUSTUS i grčko σεβαστόζ u početku su davani samo vladaocima, kao kod nas u srednjem veku Previsoki. Stoga u starijih pisaca; ni kod Filoteja, a ni kod Porfirogenita ne postoji nikakvo dostojanstvo ili titula u kojima bi bila upotrebljena reč SEVASTOS.

Međutim, ne bi trebalo zaboraviti da se to dešava u doba dinastije Komnina, koji su uveli nove titule. Ana Komnina navodi da je njen otac, car Aleksije, osim titule sevastokratora za svog brata, uveo još tri visoke titule sa ovim korenom.

Toronita, zet po sestri carevoj, dobio je titulu panhipersevast ("iznad svih sevasta"), koja je po rangu bila odmah posle kesara; njegov brat Adrijan, opet, titulu protosevasta ("prvi sevast"), a najmlađi brat Nikifor - titulu sevasta.

Poslušajmo reči same Ane Komnine:

...Tako je ovu novinu u dostojanstvima izumeo moj otac, neka im imena sklopivši, kao što je gore rečeno, neka promenivši. Zvanja PANIPERSEVASTA i SEVASTOKRATORA i ostala na taj način, on je sklopio, a zvanje SEVASTA, kako izgleda unizio. Jer su se SEVASTI pre zvali samo carevi, I to zvanje je kao titula samo CAREVIMA pripadalo. A on prvi načini to dostojanstvo opštim.

Kada se sve ovo prostudira, izlazi da je, verovatno, Nemanja bio među srpskim taocima koji su 1151. otišli na školovanje ili indoktrinaciju u Carigrad. Ne zna se koliko su taoci tamo ostali, ali može se dalje pretpostaviti da se Nemanja tamo oženio Anom, poreklom iz neke otmene carigradske porodice. To potvrđuje Manojlovo interesovanje za njihovo potomstvo, i darivanje Nemanje "carskim dostojanstvom". O tekstu koji govori o tome "carski čin" je svakako titula sevasta, a u "različite darove" treba ubrojati krunski venac stefanos sa kojim je prikazan u južnoj kapeli Radoslavljeve priprate.

To se slaže sa Nemanjinim novim titularnim imenom Stefan Nemanja,  koga prvi pominje Nikita Honijat povodom događaja u Raškoj 1168.

Nemanja je posle nekoliko ratova sa starijom braćom (1155-1166) postao veliki župan i umesto starog titularnog imena Uroš uzeo novo titularno ime Stefan, što ukazuje na to da je uz "carski čin" dobio i "venac" i postao "vencoimeniti" ili "venconosac".

Nažalost, nijedan Nemanjin vladarski portret nije ostao sačuvan. U prilog tituli sevastokratora ide Nemanjin portret iz južne kapele Radoslavljeve priprate u Studenici, oko 1234. godine (slika 10), na kome je, iako kao monah koji više nije živ,  prikazan sa stematogirionom na glavi, kakav su nosili vizantijski carski zetovi.

Kao imendan svog titularnog imena Stefan, Nemanjići su za zaštitnika dinastije i Srbije uzeli svetog prvomučenika i arhiđakona Stefana, koga danas slavimo svakog devetog januara, na treći dan Božića.

Ljubomir S. Stevović

Blogged with Flock