Srbija je plemenita, čoveku blagonaklona zemlja. Njena teritorija obeležavala je u nekoliko mahova središte civilizovanog sveta, a često je bila i roditeljka ljudi i ideja koje su presudno uticale na privrednu, kulturnu ili političku istoriju Evropi. Poznavala je Srbija i trenutke pustošne studeni, "kad svetlosti nema na vidiku celom", ali su njih, na sreću, uvek ništila duža ili kraća, veličinom ljudskog duha ozarena razdoblja, puna dokaza nepresušne stvaralačke snage i čovečnosti. U toj velikoj, plemenitoj prošlosti, stalno prisutnoj oko nas i u nama, anticipiran je najbolji deo naših sudbina, a i svake naše krupnije zamisli.
Tokom praistorije Srbija je u dva maha bila kulturno središte Evrope. Zajednice lovaca i ribara srednjeg kamenog doba, koje su između 7000. i 5500. godine pre n. e. živele u području Đerdapa, prve su u Evropi uspostavile složene privredno-društvene odnose, stvorile veliki mit o nastanku sveta i ljudi, izvajale monumentalne likove u kamenu i projektovale čudesne konstrukcije koje zauzimaju istaknuto mesto u praistorijskoj arhitekturi. Jedan milenijum kasnije, između 4500. i 3500. godine pre nove ere, teritorija Srbije opet je postala kulturno središte praistorijskog sveta. U to vreme na području Beograda, na mestu današnje Vinče, razvilo se veliko naselje podunavskih zemljoradnika, metropola jedne od najblistavijih kultura evropske praistorije. Stanovnici te praistorijske Vinče i njihovi saplemenici u Banatu, Pomoravlju i na Kosovu ostvarili su tokom mlađeg kamenog doba sasvim osobenu kulturu koja je nadaleko zračila i dominirala celom srednjom i jugoistočnom Evropom.
Ovo istaknuto mesto u evropskoj praistoriji nije osvojeno ni brzo ni lako. Teritorija Srbije naseljavana je počevši od oko 40.000. godine pre n. e. u više mahova, ali je uprkos tim živim populacionima kretanjima, a, verovatno, i kulturnim uticajima sa strane, ostala do pred sam kraj ledenog doba jalova zemlja za sve složenije vidove kulture. Zagonetka zašto je to tle tokom VII i u V milenijumu pre n. e. preobraženo u plodnu i dobru zemlju, u središte kulture srednjeg i mlađeg kamenog doba ne može se razrešiti isticanjem samo jednog činioca prirodne ili ljudske sredine (geografske odlike, izvori sirovina, populaciona kretanja, kulturne tradicije i drugo) već jedino sagledavanjem sve složenosti njihovog međudejstva. Teritorija Srbije postala je značajno središte kulture upravo u razdobljima kada je, sticajem niza okolnosti, to međudejstvo postalo složenije i zaoštrenije nego u bilo kojoj drugoj oblasti tadašnjeg naseljenog sveta.
Arheološki nalazi pokazuju da teritorija Srbije prestaje da bude kulturna provincija tek u osvit poslednje geološke epohe - holocena, tokom IX-VIII milenijuma pre nove ere, u razdoblju kad su učestala kolebanja klime iz osnova izmenila prirodu i prouzrokovala raspadanje kultura starijeg kamenog doba. Već u X milenijumu opusteli su svi veliki kulturni, umetnički i religiozni centri: monumentalno slikarstvo po pećinama zapadne Evrope prestalo je da se neguje, napuštena su pećinska svetilišta na Siciliji i Apeninskom poluostrvu, a i u srednjoj i istočnoj Evropi zamrlo je tradicionalno stvaralaštvo. Kolebanja klime i za njih vezane promene u prirodi bila su manje osetna u brdskim predelima centralnobalkanskog područja i po vrletima duž istočnog oboda Panonske nizije. U ovim oblastima, posebno u župama i klisurama Karpata, obrazovale su se brojne mikroekološke zone sa blažom i ustaljenijom klimom, u kojima se i tokom ranog holocena očuvala sva raznolikost živog sveta. Arheološka istraživanja na području Đerdapa pokazala su da se u zaklonjenim brdskim predelima sačuvala i obogatila ne samo priroda već i tradicionalna kultura. Dok je u susednim ravničarskim oblastima zamirao život, u Đerdapu se lokalna populacija tokom ranog holocena znatno uvećavala i ostvarila jednu složenu i dugovečnu kulturu koja je, prema mestu na kome je dostigla svoj najveći procvat, nazvana kultura Lepenskog Vira.
Kultura Lepenskog Vira je originalna i samonikla, a njena velika ostvarenja ne usaglašavaju se sa opštim privredno-društvenim prilikama i duhom epohe u kojoj je nastala, odnosom sa krajnje uprošćenim oblicima kultura lovačko-sakupljačkih zajednica srednjeg kamenog doba. Između 7000. i 6000. godine pre nove ere, u razdoblju kad su u Đerdapu, na Lepenskom Viru, utemeljuje nova privredno-društvena struktura i u skulpturi ostvaruju remek-dela, u ostalim oblastima Evrope živi se po prirodnim zaklonima ili šatorima, pretežno od stihijno prikupljene hrane, a umetničko izražavanje se svodi samo na pokoju uprošćenu gravuru na kamenu, rogu ili kosti. U ovo vreme su i naseljene oblasti Afrike nekreativne i u razvijanju privredno-društvenih odnosa i u likovnom stvaralaštvu. Jedino na Levantu i u Anadoliji, i to samo na nekoliko mesta gde se utemeljuje kultura mlađeg kamenog doba, postepeno se menja tradicionalna ekonomika, a rađa se i osobena umetnost, ali lišena monumentalne skulpture. Sve to pokazuje da tvorci kulture Lepenskog Vira nisu među svojim savremenicima imali takmaca, odnosno da se na teritoriji Srbije tokom celog jednog milenijuma nalazilo kulturno središte praistorijskog sveta. U tom središtu ostvarena su dva velika kulturna dobra: sakralna arhitektura sa monumentalnom skulpturom, koja izražava jedno osobeno viđenje sveta, blisko viđenju prvih grčkih filozofa, i ovladavanje metodom domestifikacije biljaka i životinja, čime se utemeljuje sasvim nova ekonomika zasnovana na proizvodnji hrane.
U naseljima kulture Lepenskog Vira otkriven je veliki broj staništa sa svetilištem i raznovrsni sakralni predmeti. Sva ta staništa imaju neuobičajene osnove u vidu zarubljenog kružnog isečka, projektovane trijangulacijom (trougaoni modul), tj. metodom koju su tek u naše vreme uveli u arhitekturu Frank Lojd Rajt i Bakminster Fuler. U osnovi svakog staništa postavljeni su u osnovi, od pročelja prema začelju, ukošeni kameni pragovi, pravougaono ognjište, loptasti kameni žrtvenik i skulpture od džinovskih oblutaka. Osovinskim povezivanjem skulpture, žrtvenika, ognjišta i pragova ostvarena je u osnovi svakog staništa jedna zanimljiva kompozicija koja živo podseća na stilizovanu ljudsku figuru.
Malo je verovatno da je ovo povezivanje konačne geometrijske slike s efemernim ljudskim bićem slučajno. Pre se mora zaključiti da arhitektura Lepenskog Vira uspostavlja magijsku međuzavisnost između strukture kosmosa i strukture ljudskog tela, odnosno da je prikaz nastanka i sklopa svemira. Osnove staništa u vidu zarubljenog kružnog isečka kao da ilustruju veliko stvaranje sveta koje je hiljadama godina kasnije opisao Platon u Timaju: "Iskonski haos se razlučuje u likove uz pomoć brojeva i oblika", oblikovanje tela iz elementarnih čestica - pravouglih trouglova i rađanje osnovnih prostornih oblika - tetraedra (vatra), oktaedra (vazduh), ikosiedra (voda), heksaedra (zemlja) i dodekaedra (svemir).
Dok su arhitektonske forme kulture Lepenskog Vira ikonografska ilustracija mita o stvaranju sveta i neorganskih elemenata, skulpture od velikih oblutaka, koje su postavljene u središte kućnih svetilišta, svakako su prikaz i glavnih sadržaja mita o nastanku ljudi i ostalih živih bića. Te u istoriji umetnosti najstarije monumentalne skulpture od kamena, mogu se razvrstati u dve osnovne grupe: figuralne skulpture, modelovane u naturalističkom stilu, i skulpture na kojima su prikazane zamršene, apstraktne arabeske. Apstraktne skulpture su brojnije, a igra zaobljenih "ženskih" i otvorenih "muških" znakova koji su modelovani na njihovim površinama nalikuje velikom slavlju stalnog oplođavanja i rađanja. Ako ti znaci prikazuju stvaralačke procese, onda figuralne skulpture svakako predstavljaju sve ono što je iz tih procesa nastalo: prvorođenog, hibridna bića - spoj čoveka i ribe gospodara velike reke i praroditelje ljudi, a, možda, i svega postojećeg. Ovi likovi su mogli nastati samo iz razmišljanja o genezi koja su posle nekoliko hiljada godina postala i uverenja prvih filozofa evropske civilizacije: Taleta - koji je u vodi video poreklo svega postojećeg, Heraklita - koji je verovao da iz vode postaje duša, a, posebno, Anaksimandra - koji je propovedao da su ljudi prvobitno nalikovali na ribe i da su nastali iz jednog ribolikog bića.
Takva ili neka njima slična razmišljanja objedinjena su, kako to pokazuje sakralna arhitektura sa skulpturom, u jedan veliki mit, u celovit idejni sistem koji je osmišljavao svet i ljudsku egzistenciju. Stvaranje tog sistema nije omogućilo samo apogej umetnosti već i polet u ostalim vidovima kulture.
Oko 6000. godine pre nove ere, u vreme kad u kulturi Lepenskog Vira umetnost i religija dosižu najviši uspon, na ekonomskom planu su ostvarena dva velika podviga: selekcionisane su ili pripitomljene određene vrste životinja (jelen, pas, svinja) i kultivisane su neke biljke (proso, pšenica). Te dve glavne tekovine tzv. neolitske revolucije, koje će nešto kasnije iz osnove izmeniti život ljudi i presudno uticati na razvoj kulture u Podunavlju, nisu rezultat trenutka i slučaja, već istrajnog posmatranja prirode i određenih sistematizovanih znanja. U svim naseljima kulture Lepenskog Vira nađeni su predmeti na kojima su ugravirane zagonetne predstave i znaci nalik koordinatnom sistemu, skicama predela, slovima i brojkama. Njihov smisao ostaće tajna, ali ne treba sumnjati da su to zabeleške o određenim zapažanjima koje je trebalo sačuvati od zaborava. Jednoobraznost koja odlikuje svetilišta i skulpture pokazuje da su sva predačka znanja vremenom objedinjena i iz generacije u generaciju stalno obrazlagana u ritualima i na umetničkim spomenicima. Zato su i posednici i čuvari tih znanja mili prevashodno, šamana, sveštenici ili umetnici: oni su došli i do niza važnih otkrića od kojih su najvažnija kultivacija biljaka i pripitomljavanje životinja. Iz tih razloga svetilišta kulture Lepenskog Vira ne treba posmatrati samo kao mesta gde je ponikla prva monumentalna skulptura Evrope i jedna od najsloženijih religija, praistorije već i kao mesta u kojima su anticipirana znanja i veštine naredne epohe - mlađeg kamenog doba, na prvom mestu zemljoradnja i stočarstvo.
Prve zemljoradničko-stočarske zajednice obrazuju se na teritoriji Srbije sredinom VI milenijuma pre nove ere, u vreme kad se uspesi koji su ranije bili ostvareni na planu kultivacije biljaka i pripitomljavanju životinja oslobađaju religioznog i ritualnog konteksta. U trenutku kad oni postaju opšta, svima pristupačna dobra menjaju se, međutim, tradicionalni društveni odnosi, ruši se stari mit, likovi u kamenu gube smisao i odumiru svi viši oblici kulture, odnosno kultura Lepenskog Vira gubi svoja obeležja i preobražava se u kulturu prvih podunavskih zemljoradnika i stočara, vitalnu i demografski snažnu, ali ne kreativnu na planu ideologije, religije i umetnosti.
Kultura prvih zemljoradnika stabilizuje se na teritoriji Srbije oko 5300. godine pre n. e. Od tog vremena pa sve do pred kraj IV milenijuma ova oblast bila je nalik na veliku košnicu u kojoj sve vri od dinamičnih kretanja i raznovrsnih aktivnosti. Tokom ovog dugog razdoblja tle Srbije često je primalo doseljenike sa juga Balkanskog poluostrva, a još češće je bilo matica koja je naseljavala susedne oblasti - srednju Evropu, Vlašku niziju i Makedoniju. Uprkos ovim živim kretanjima lokalna kultura nije nikad izgubila svoje osobene karakteristike; ona se vremenom bogatila novim sadržajima, menjala i granala, katkad preuzimala i tekovine susednih zemljoradničkih kultura, ali je pri tom ipak sačuvala svoj identitet sve do početka bakarnog doba. Tu osobenost i dugovečnost najstarije zemljoradničke kulture na tlu Srbije obezbedilo je, čini se, u prvom redu bogato nasleđe iz kulture Lepenskog Vira.
Arheološki nalazi omogućuju da se kultura zemljoradničko-stočarskih zajednica mlađeg kamenog doba (neolita) na teritoriji Srbije razdeli na dve osnovne razvojne etape: stariji neolit (tzv. starčevačka kultura, oko 5500-4500. godine pre n. e.) i mlađi neolit (tzv. vinčanska kultura, oko 4500-3200. godine pre n. e.). Kultura starijeg neolita označava samo pripremu za veliki apogej kulture u mlađem neolitu kad teritorija Srbije, posebno područje današnjeg Beograda, postaje najveće kulturno središte u Evropi. Pošto su najstariji i najreprezentativniji oblici kulture mlađeg neolita otkriveni u Vinči, to je ona nazvana vinčanska kultura.
Vinča je najveće i najcelovitije istraženo neolitsko naselje u Evropi. Na ovom mestu, gde se preko doline Bolečice i Dunava razigrani reljef Šumadije susreće sa banatskom ravnicom, nalazila se između 4500. i 3500. godine pre n. e. metropola jedne sadržajima prebogate kulture - veliko praistorijsko naselje, koje je između 1908. i 1934. godine uzorno istražio Miloje M. Vasić. Stoga je Vinča pojam kojim se danas u nas i u svetu obeležava zenit neolitske zemljoradničke kulture u Evropi.
Praistorijsko naselje u Vinči nalazi se na desnoj obali Dunava, 14 km nizvodno od Beograda. Ako se sa ovog mesta pogled usmeri na bilo koju stranu sveta, nikad se na vidicima ne ocrtavaju prepreke i uvek se radoznalom ljudskom duhu postavlja primamljiva zagonetka na onoj liniji gde se u daljini plodno tle spaja s vedrinom ili oblačnošću neba. Ovde se čini da je sve na domaku ruke. Dunav srastao za neprekidnu Panonsku ravnicu deluje odavde kao mirno more koje bregovito zaleđe Vinče povezuje sa središtem Evrope, a u isti mah i kao široka struja koja obezbeđuje brz i bezbedan put ka Posavini i Crnom moru. Vinčini horizonti poseduju stoga veliku, neodoljivu privlačnu moć; svakom čoveku se ovo mesto s okolnim raskošnim pejzažima moralo činiti kao neka vrsta obećane zemlje na kojoj se s malo truda može sređeno i srećno živeti. I zaista, arheološki nalazi iz Vinče i njene šire okoline pokazuju da je to područje i u praistorijskim i u istorijskim razdobljima posedovalo snažni magnetizam: gotovo svaka nova kultura i svaka nova populacija koja bi ponikla u ivičnim oblastima Panonskog basena, a, katkad, i u znatno udaljenim oblastima Evrope i Azije, imala je za cilj teritorije oko sastava Dunava i Save, oko tzv. beogradske kinfluence, i tu je okončavala svoju istoriju, najčešće pod pritiskom novih doseljenika. Ovim geografskim, ekonomskim, psihološkim i istorijskim momentima određen je uspon praistorijske Vinče, odnosno kulturna istorija celog područja na kome se razvija današnji Beograd.
Kulturni sloj Vinče, visok oko 10,5 m, pruža neobično zanimljivu i uzbudljivu sliku. Kao na raskošnom ćilimu u njemu se po vertikali nižu jedan nad drugim rumeni, žuti, mrki, pepeljasti i crni proslojci formirani od ostataka razorenih naselja, spaljenih koliba, velikih rovova i zasutih jama i grobova. Svaki od tih proslojaka, koji obeležava pojedine faze života u Vinči, sadrži prave riznice najraznovrsnijih predmeta: oruđe i oružje od kamena i kosti, posuđe za svakodnevnu upotrebu, raskošno dekorisane ritualne vaze, veliki broj antropomorfnih i zoomorfnih figurina, nakita od raznih vrsta retkih, skupocenih materijala i bezbroj drugih predmeta, izrađenih u samoj Vinči ili pribavljenih iz udaljenih oblasti, iz srednje Evrope, donjeg Podunavlja ili sa Mediterana. Mada je praistorijsko naselje u Vinči godinama iskopavano, ipak je ispitan samo njegov središnji deo. Na istraženom prostoru nađeno je, međutim, na hiljade predmeta koji danas krase mnoge muzejske zbirke u našoj zemlji i inostranstvu, a rad na njihovom proučavanju traje s nesmanjenim interesovanjem i danas. Na osnovu tih brojnih i veoma raznovrsnih predmeta, kao i ostatak arhitekture i korišćenih sirovina, može se pouzdano rekonstruisati cela istorija Vinče, odnosno vinčanske kulture.
Utemeljenje, razvoj i najviši uspon vinčanske kulture mogu se detaljno pratiti na osnovu bogate arheološke građe iz velikih naselja, čiji su ostaci otkriveni od Transilvanije do Skopske kotline i od istočne Bosne do Sofijskog basena. Vinčanska kultura posedovala je oko 4000. godine pre n. e. teritoriju veću od teritorije bilo koje druge neolitske kulture u Evropi, a pojedina njena naselja, na primer Vinča, Potporanj, Selevac ili Divostin, premašala su veličinom i brojem žitelja ne samo sva istovremena neolitska naselja već i prve gradove koji su znatno kasnije nastali u Mesopotamiji, Egeji i Egiptu. Zajednice tih velikih naselja prilagođavale su svoje osnovne delatnosti lokalnim uslovima. Tako se u nekim naseljima veća pažnja poklanjala zemljoradnji i stočarstvu, a u nekima tkačkoj radinosti i trgovini, dok su se u onima koja u svojoj okolini imaju retke sirovine začeli rudarstvo i razne vrste zanata.
Specijalizovane delatnosti omogućile su brz privredni uspon, društveno raslojavanje i opšte bogaćenje svih zajednica vinčanske kulture. Zajednice u Šumadiji, Banatu i Sremu brižljivom obradom zemlje i negom krupne stoke stvorile su viškove proizvoda, koji su im omogućavali da od susednih etno-kulturnih grupa dobijaju sirovine koje nisu imali na svojoj teritoriji, na prvom mestu erdeljski opsidijan, dragocenu sirovinu za izradu srpova i preciznih alatki. S druge strane, stabilnost privrede omogućila je vinčanskim zajednicama da izvestan broj svojih članova oslobode neposredne proizvodnje, odnosno da ih usmere na posebne delatnosti, prvenstveno na iznalaženje lokalnih sirovina ili njihovu preradu. Na taj način stanovnici Vinče došli su do cinabarita, koji je vađen u Šupljoj steni ispod Avale, kao i do nekih drugih retkih stena i minerala (alabaster, mermer). Vinča je iz tih razloga postala i najveće tržište jugoistočne Evrope, i to ne samo zbog izuzetne vrednosti sopstvenih proizvoda već i zbog retkih sirovina ili predmeta koji su u nju dopremani iz Transilvanije, gornjeg Potisja, donjeg Podunavlja pa čak i sa obala Egejskog i Jadranskog mora.
Široka razmena dobara i razvoj komunikacija oslobodili su tvorce vinčanske kulture grčevite vezanosti za maleni komad zemlje i predačke navike, dali su polet njihovoj mašti i omogućili im da naslute nove svetove i uspostave odnos pun poverenja prema prirodi, životu i budućnosti. Vinča i još nekoliko neolitskih naselja u blizini Vršca (Potporanj), Kragujevca (Grivac, Divostin), Kosovske Mitrovice (Valač) i Prištine (Predionica) postaju veliki religiozni centri, a istovremeno i umetnička žarišta koja presudno utiču na likovno stvaralaštvo svih neolitskih zajednica srednje i jugoistočne Evrope. Na stotine i hiljade glinenih figurina i ritualnih vaza otkrivenih u pomenutim naseljima, ne ukazuju samo na izuzetnu maštovitost i umetničku nadarenost njihovih tvoraca već i na razvijeno mitotvorstvo i naglo razgranjavanje magijsko-religijske prakse u okvirima vinčanske kulture. Tematska raznolikost glinenih figurina (nage ili obučene figure žena i muškaraca u stojećem, klečećem ili sedećem stavu, figure s maskama na licu, hermafroditske figure) i njihov stilski razvoj od naturalističkih preko realističkih do sasvim apstraktnih formi sigurni su dokaz da je u Vinčanskoj kulturi prevladana primitivna magija odnosno da je oformljena jasna religijska misao. Ta misao, sudeći po izgledu glinenih idola i raznovrsnih kultnih predmeta izražavana je u ritualima i mitovima povezanim sa smenom godišnjih doba, setvom i žetvom, rađanjem i umiranjem, kao i stalnom obnovom života, likovno najpotpunije izraženom prikazom žene sa detetom u naručju. One vinčanske zajednice koje se nisu opredelile za zemljoradnju i stočarstvo već za pronalaženje i obradu novih sirovina stvorile su, međutim, sasvim drugačiji duhovni svet. Zajednice koje su živele između visova Kučajne i Deli Jovana, u blizini pećina, velikih pukotina i toplih izvora, rano su naslutile da u utrobi zemlje, u potpunoj tami, nastaju, rastu i sazrevaju najrazličitije stene i minerali. Pripadnici tih zajednica prvi su u Evropi prodrli u taj začarani podzemni svet, izneli na svetlost dana njegove plodove i, uz pomoć vatre, naterali ih da se preobraze u novu materiju - u metale, u konkretnom slučaju u bakar. Otkrićem velike tajne preobražaja materije ovi prvi evropski rudari i kovači upleli su se u procese kozmičkog života i vezali za jedan poseban svet bogova i heroja. Posle otkrića bakra njihova mašta naselila je celu prirodu bezbrojnim tajanstvenim bićima - palčićima, vilama i vilenjacima, koji su se pridružili demonima žita i duhovima plodonosnog drveća. Taj osobeni sakralni svet, koji je u vinčanskoj kulturi uspostavljen najkasnije početkom IV milenijuma pre nove ere, održao se na Balkanskom poluostrvu sve do vremena širenja hrišćanstva, a jedan njegov deo verovatno je ugrađen i u temelje najstarije zabeležene evropske mitologije o Demetri, Dionisu i božanskom kovaču Hefestu.
Vinčanska kultura bila je u zenitu sve do oko 3800. godine pre n. e, sve dok se na njenim istočnim granicama, duž Karpatsko-balkanskog planinskog luka, nisu pojavile zajednice koje su razvile nove privredno-društvene odnose, zasnovane na stočarenju ili pribavljanju bakra i zlata. Za te pretežno nomadske zajednice najveća dobra nisu bila dom, okućnica i predačka zemlja, već predmeti od metala, velika stada i slobodne ispaše. Isticanjem tih vrednosti u prvi plan izgrađeni su privredno-društveni odnosi i mentalitet koji su se nepomirljivo suprotstavljali načinu života i težnjama vinčanskih zemljoradničkih zajednica. Pojavom stranaca na istočnim granicama vinčanske etnokulturne grupe završava se epoha kamenog doba na teritoriji Srbije, odnosno otpočinje razdoblje ranog bakarnog doba tokom kojeg vinčanska kultura doživljava duboku krizu i, najzad nege oko 3500. godine pre nove ere, potpunu dezintegraciju.
Posle propasti vinčanske kulture teritorije današnje Srbije našle su se na marginama kulturno-istorijskih zbivanja. Populacioni prodori sa istoka i severoistoka, prvenstveno iz ukrajinskih stepa, kao i kulturna strujanja sa jugoistoka, iz centara egejske kulture ranog bronzanog doba, bili su tako učestali i snažni da domorodačke zajednice na tlu Srbije dugo nisu mogle da se osamostale i ostvare kulturu osobenih obeležja. Kriza je prebrođena tek oko 1600. godine pre nove ere, u trenutku kad su se zajednice Šumadije, Bačke i Banata, ranije razjedinjene i desetkovane, opet čvrsto povezale i ostvarile jedinstvenu, tzv. vatinsku kulturu. Arheološka građa, prikupljena istraživanjem najstarijih vatinskih naselja, pokazuje da je taj kulturni preporod obezbeđen na taj način što su se domorodačke zajednice opet usredsredile na svoje tle i njegova bogatstva, a istovremeno ostvarile prisne kontakte ne samo sa neposrednim susedima već i sa znatno udaljenim zajednicama. Ranije skučeni svet postaje velik i dinamičan, što ima za posledicu buđenje želja za putovanjima i istraživanjima, za nabavkom dobrih konja i sjajnog oružja, kao i za posedovanjem skupih tkanina i zlatnog nakita. Pripadnici vatinske kulture postali su izuzetno spretni u obradi kamena, kosti i rožine, a i nenadmašni majstori u oblikovanju i ukrašavanju glinenih posuda. Konje su zauzdavali raskošno dekorisanim trensama od roga, posedovali su ubojite mačeve, sekire i bodeže, a kitili su se skupocenim bronzanim i zlatnim nakitom. Osoben dekorativan stil, izražen na predmetima vatinske kulture, posebno na onima od rožine, kosti, bronze i zlata, sreće se dobrim delom i na predmetima koji su otkriveni u Kraljevskom krugu grobova u Mikeni, a koji potiču iz sredine 16. veka pre n. e. Podudarnosti su tako velike da je više nego izvesno da su vatinska i mikenska kultura na neki način bile povezane. Karakter tih veza ne može se, nažalost, još pouzdano odrediti, ali se, s obzirom na nešto veću starost vatinske kulture, može pretpostaviti da su se istočnici mikenske civilizacije nalazili i na severu Balkana i jugoistočnoj oblasti Panonske nizije.
Vatinska kultura je bila jedna od vodećih kultura jugoistočne Evrope sve do pred kraj XV veka pre n. e. U narednom stoleću zajednice te kulture još uspevaju, ali uz znatne žrtve, da idu u korak s progresivnim snagama svog vremena. Trag im se gubi tek tokom XIII veka, u vreme kad se na celom Balkanskom poluostrvu, Kritu i istočnom Mediteranu pojavljuju predmeti koji su proizvedeni u alpsko-karpatskim metalurškim centrima, i to najčešće oprema srednjoevropskih ratnika. Kako su ti predmeti uglavnom nađeni na zgarištima popaljenih naselja, jasno da se njihova pojava na pomenutim teritorijama mora vezati za veće etničke pokrete, motivisane osvajačkim poduhvatima.
Naznačeni nemiri bacili su duboku senku i na zajednice koje su naseljavale teritoriju Srbije, tako da se njihove sudbine i stvaralaštvo u razdoblju od približno šest stoleća ne mogu jasnije sagledati. Raspoloživi arheološki dokumenti ipak dovoljno rečito pokazuju da su se u ovo "mračno doba" odvijali procesi koji su prouzrokovali uspostavljanje kulture novog tipa - kulture gvozdenog doba, i formiranje prvih istorijski poznatih plemena na teritoriji Srbije - Meza, Tribala i Dardanaca.
Pripadnici tih prvih po imenu znanih stanovnika Srbije bitno su, i to za dugo vreme, uticali na istorijska zbivanja u Evropi i Maloj Aziji. Najkasnije u XIII veku pre n. e. Dardanci su se delimično iselili iz svoje postojbine i trajno zaposeli severozapadni deo Male Azije i neke oblasti na jugu Apeninskog poluostrva. Njihovog eponimnog heroja Dardana opeva Homer u dvadesetom pevanju Ilijade kao Zevsovog sina i osnivača trojanske kraljevske loze:
"Od crnooblačnog Zeusa porodio Dardan se prvi,
Dardan Dardaniju sazda, jer sagrađen ne bješe jošte
Na polju sveti Ilij, u kojem sad smrtnici žive…
Dardan pak Erihtonij se kralj porodio sinak,
Najbogatiji taj je med ljudima smrtnima bio…
A Erihtonij Trosa Trojancima porodi kralja,
A u Trosa se tri nezazorna nađoše sina:
Il, Asarak, zatim bogoliki jošte Ganimed,
Koji je najlepši bio od sviju smrtnijeh ljudi…
Il Laomedona rodi Titona, Prijama, Lampa,
Klitija, Hiketaona od loze Aresa boga;
Kapisa rodi Asarak, a Kapis sina Anhisa,
Mene pak (Eneju) rodi Anhis, a Prijam Hektora divnog.
Biti od toga roda i krvi meni je dika."
Osim Eneje, utemeljivača moći i slave Rima, dardanskim poreklom su se dičili i moćni narodi antičkog sveta - Epirci, Makedonci i Rimljani, kao i veliki pojedinci - Julije Cezar, Oktavijan Avgust, Klaudije II, Konstantin Veliki i Justinijan.
Mezi i Tribali, najbliži srodnici Dardanaca, ostavili su takođe vidne tragove u istoriji i kulturi antičkog sveta. Ove tri velike grupacije u srcu Balkana uspevale su da vekovima sačuvaju svoj etnički i kulturni integritet, i to uprkos povremenih iseljavanja i stalnim pritiscima susednih ilirskih i tračkih plemena. Mezi, koji su se tokom XIII veka delom iselili u Malu Aziju i naselili u susedstvu Trojanaca, pominju se u Ilijadi kao "borci izbliza", kao nepobedivi ratnici. Da je njihovo ime veoma mnogo značilo sve do kraja stare ere, pokazuje činjenica da su Rimljani, po osvajanju Podunavlja, celu teritoriju od sastava Save i Dunava do Crnog mora nazvali Mezija. S druge strane, Tribali su sve do III veka pre n. e. bili najsnažnije i najveće pleme na centralnobalkanskom području, a sećanja na njihovu negdašnju slavu bila su za dugo vreme tako živa da su pojedini učeni vizantijski pisci smatrali da su Srbi prvobitno nosili njihovo ime.
Dardanci, Mezi i Tribali nisu stigli da ostvare kulturni apogej jer su svoje najbolje snage trošili braneći rodnu zemlju od brojnih neprijatelja, najpre od tzv. Trako-Kimeraca i Ilira, a kasnije od Makedonaca, Kelta i Rimljana. Kada su ih u prvim godinama nove ere Rimljani konačno pokorili, njihove snage su se sasvim pritajile, ali od III do VII veka, u razdoblju krize i raspadanja Rimskog carstva, centralni Balkan i njegovi žitelji našli su se opet u žiži istorijskih i kulturnih zbivanja. Dva velikana sa centralnog Balkana - Konstantin Veliki i Justinijan - kao da ostvaruju sve težnje svojih dalekih predaka: zavičajnu zemlju uzdigli su do najveće moguće mere, a stolovali su u Novom Rimu - Carigradu, sagrađenom na izlazu iz Dardanela, u kraju gde je nekad gospodario njihov daleki predak Dardan.
Teritorija Srbije, osim Bačke i većeg dela Banata, nalazila se sedam vekova u sklopu Rimske imperije. Za to vreme nastali su veliki gradovi (Sirmijum, Singidunum, Viminacijum, Nais, Ulpijana), otvoreni su mnogi rudnici i kamenolomi, izgrađeni su dobri putevi i džinovski mostovi.
Krajem III i u prvim decenijama IV veka, u razdoblju vladavine Dioklecijana, Galerija, Licinija i Konstantina Velikog, na teritoriji Srbije grade se veličanstveni arhitektonski ansambli koji se po složenosti, smelim rešenjima i raskošnom dekoru mogu meriti s najvećim i najreprezentativnijim spomenicima kasnoantičke arhitekture. Carske palate, mauzoleji i letnjikovci koji su u ovo vreme sagrađeni u Sirmijumu, pokraj Gamzigrada i Brzog Broda ne zaostaju za carskim palatama i rezidencijama u Nikomediji, Antiohiji, Splitu, Solunu i Carigradu, a neke od njih, na primer, Galerijevu palatu u Gamzigradu, karakterišu sasvim originalna prostorna i graditeljska rešenja.
Dioklecijan je odmah po stupanju na presto preuzeo mere do kraja sprovede reorganizaciju balkanskih provincija i da temeljno utvrdi državne granice na Dunavu. U vreme njegove vladavine teritorije Srbije bile su uključene u pet provincija: Moesia Prima (Šumadija sa dolinom Zapadne Morave), Dacia Ripensis (severoistočna Srbija), Dacia Mediteranea (dolina Nišave i Južne Morave), Dardania (Kosovo) i Pannonia Secunda (donja Posavina). Novouspostavljene granice, iako naizgled veoma složene, bile su mnogo prirodnije i povoljnije od starih, jer su obuhvatale etničke i kulturne celine koje su formirane još u predrimsko doba. Još nekoliko faktora obezbedilo je nagli procvat lokalne kulture. Dioklecijan je 293. godine za svog savladara izabrao Galerija, čoveka niskog porekla ali vrsnog vojnika, rodom iz Crne Reke, iz jednog mesta pokraj današnjeg Gamzigrada, kome je poverio na upravu podunavske provincije i zaštitu njihovih granica. Galerije je sa uspehom vojevao protiv varvara, a da bi trajno obezbedio granicu na Dunavu, ne samo da je obnovio postojeći sistem utvrđenja već je podigao i niz novih vojnih objekata. Blizina varvara stvorila je, s druge strane, potrebu za uvećanjem vojske, izradom i dopremom ratnog materijala, za raznim sirovinama, kao i za proizvodnjom i skladištenjem životnih namirnica. U takvim okolnostima je svaki stanovnik centralnobalkanskog područja lako mogao da sebi nađe mesto - bilo u rudniku, gradu ili na poljoprivrednom dobru, bilo u vojsci, trgovini, zanatu ili građevinarstvu - i da tako u celini razvija i pokaže sve svoje sposobnosti. Građevinska delatnost je oživela u svim većim gradovima, posebno Sirmijumu (Sremskoj Mitrovici), u kome su često boravili i Dioklecijan i Galerije. Sirmijum je tada imao uz prostran forum i veliki carski dvorac sa hipodromom, raskošna javna kupatila, brojne palate, kao i pozorište i amfiteatar u kojima su gostovali poznati glumci iz Grčke i čuveni gladijatori. Mozaici, a posebno freske i skulpture koje su otkrivene na području Sremske Mitrovice, pokazuju da su u Sirmijumu radili prvorazredni umetnici i dekorateri. Zato je i razumljivo što Amijan Marcelin naziva Sirmijum "mnogoljudnom slavnom majkom gradova" i što Teofilakt Simokata piše da je to "slavan grad, na velikom glasu u Evropi".
Gotovo u isto vreme kad je Sirmijum postao glavni grad provincije Druge Panonije i povremeno sedište careva, sagrađena je u provinciji Priobalskoj Dakiji, na mestu gde se danas nalazi Gamzigrad, grandiozna i raskošna Romuliana - Galerijeva palata i mauzolej, koja je, uz Dioklecijanovu palatu u Splitu, svakako najreprezentativniji i najočuvaniji spomenik kasnoantičke dvorske arhitekture.
Romulijana je svojevrsna carska zadužbina: podignuta je između 298. i 311. godine da bi se dostojno obeležilo Galerijevo zavičajno mesto i trajno sačuvao spomen na njegovu majku Romulu, a i da bi poslužila kao sjajna i bezbedna rezidencija u kojoj će Galerije provesti poslednje godine života, gde će biti sahranjen i za navek slavljen poput boga. Položaj Romulijane, kao i sve što je tu izgrađeno ili iz udaljenih delova Carstva doneseno - moćni bedemi sa džinovskim poligonalnim kulama i raskošno dekorisanim ulazima, hramovi sa oltarima i kriptama, dvorane sa skupocenim mozaicima, oplatama i skulpturama, kao i hladoviti peristeli sa fontanama - sve se to idealno usklađuje sa Galerijevom privatnom biografijom, a istovremeno i sa njegovim konceptom rimske države i carske vlasti. Romulijana je, u stvari, veliki politički i ideološki spomenik: ona svojim položajem, arhitekturom i dekoracijom ilustruje mit o bogomdanom vladaru koji rođen u zabiti Carstva, od neznanog oca i hvale dostojne majke, ostvaruje najveće podvige, zavodi red, usrećuje svoje podanike i najzad zadobija večni život, tj. biva uvršćen među bogove. U njoj je sve monumentalno, luksuzno i trajno, svuda blješti tvrdi i skupoceni kamen, a na sve strane su prikazani Herkul, Eskulap i Dionis, koji su, kao i vlasnik palate, bili sinovi smrtnica, najpre heroji a zatim veliki bogovi. Monolitni stubovi od retkih vrsta kamena, složene arhitektonske forme, skulpture od najkvalitetnijeg mermera i porfirita, raznobojne freske i skupoceni mozaici - sve to pokazuje da je građenje i dekoracija Romulijane bila poverena najveštijim majstorima najboljim arhitektima i najtalentovanijim umetnicima u Carstvu. Iz tih razloga Gamzigrad označava najviši domet graditeljske veštine i umetničkih kreacija prve decenije IV veka. S druge strane, ukrasima i koloritom svojih fasada Galerijeva palata u Gamzigradu već anticipira neke od karakterističnih odlika vizantijske arhitekture. I predstave na gamzigradskim mozaicima - borbe s divljim zverima, prikaz Dionisa sa nimbom oko glave i peharom u desnici, lavirint i drugi simbolični motivi - nagoveštavaju sadržinu i duh ranohrišćanske umetnosti koja, već nekoliko decenija kasnije, u vreme vladavine Konstantina Velikog i njegovih neposrednih naslednika, dolazi do punog izražaja i na tlu centralnog Balkana.
Teritorija Srbije bila je zavičajna zemlja i Galerijevih neposrednih naslednika - Licinija i Konstantina Velikog. Za vreme svoje kratke, petogodišnje vladavine Licinije nije stigao da mnogo učini za svoj rodni kraj, ali je zato Konstantin, čim je 316. godine preuzeo vlast nad centralnim delovima Balkanskog poluostrva, izmenio versku politiku svojih prethodnika, a istovremeno nastavio njihovo delo na obezbeđenju gradova i daljem razvoju zanatstva. U Medijani, u neposrednoj blizini svog rodnog mesta Naisa dao da se sagradi velelepni letnjikovac koji po raskoši nije mnogo zaostajao za Romulijanom. Tu su, pokraj puta koji je vodio prema Serdici (Sofija), na površini od oko 40 hektara, podignute različite građevine: palata s velikim peristilom, kitnjasto ukrašena mozaicima, freskama i majstorski modelovanim skulpturama, terme, letnjikovci, nimfeumi. I obližnji Nais (Niš) doživljava u ovo vreme nagli procvat. U ovom velikom gradu, počevši od vremena Licinijeve vladavine pa do oko 380. godine, razvila je aktivnost carska radionica u kojoj se proizvodilo skupoceno srebrno posuđe, namenjeno za darovanje vojskovođama ili stranim vladarima prilikom carskih jubileja. U IV veku tu su aktivno radile i radionice za preradu metala i izradu vojne opreme. Cvetala je i umetnost: bronzani portret Konstantina Velikog, koji se ubraja u najvrednija ostvarenja kasnoantičke umetnosti, verovatno je izrađen u samom Naisu, u nekoj od carskih radionica, gde su svakako izrađivani javni spomenici i za ostale velike gradove Carstva.
Opšte rasterećenje, koje se osetilo u celom Carstvu kada je Konstantin umirio varvare i Milanskim ediktom srećno rešio verske probleme, nije trajalo dugo. Goti i Sarmati ozbiljno su ugrozili Podunavlje već pred kraj Konstantinove vladavine, a razdori u hrišćanskoj crkvi i nesloga Konstantinovih naslednika oslabili su unutrašnje snage Carstva i omogućili varvarima da balkanske provincije pretvore u ratno poprište. Iz tih se razloga sredinom IV veka zatamnjuje slika antičke kulture na teritoriji Srbije. Samo za kraj IV veka moguće je rekonstruisati kulturu u pojedinim užim oblastima. Međutim, i spomenici iz ta dva kratka razdoblja, iako često od izuzetnog značaja za političku i kulturnu istoriju staroga sveta, označavaju samo dva predaha u drugoj agoniji kasnoantičke kulture na tlu centralnog Balkana.
Poslednjih godina V veka prebrođena je dugotrajna kriza izazvana hunskim, gotskim i gepidskim pustošenjima Balkana. već u vreme vlade Anastazija I (491-518) i Justina I (518-527) na teritoriji Srbije počinje obnova porušenih gradova i utvrđenja, kao i podizanje novih crkava, ali tek u periodu vladavine Justinijana (527-568) nastaje u ovoj oblasti veliki ekonomski i kulturni period.
Svoj san da obnovi rimsku državu i da joj povrati stari sjaj Justinijan je sproveo u delo. Njemu je pošlo za rukom da opet uspostavi jedinstvo Carstva sa sedištem u Carigradu. Rođen u jednom seocetu pokraj Niša, u Taurisiju, Justinijan je i iz ličnih i iz političkih razloga poklanjao veliku pažnju sigurnosti i unapređenju Balkana, posebno Sredozemne Dahije i Dardanije. Već u prvim godinama njegove vladavine obnovljeni su Nais, Ulpijana, Singidunum i Viminacijum, a na granici duž desne obale Dunava i u neposrednom zaleđu proširena su stara i podignuta nova utvrđenja. U blizini svog rodnog mesta Justinijan je podigao nov, velelepni grad Prvu Justinijanu (Iustiniana Prima), u kome, prema svedočanstvu istoričara Prokopija, "nije lako pobrojati sve hramove božje, opisati sve zgrade za nadleštva, veličinu tremova, lepotu trgova, česme, ulice, kupatila i prodavnice". To je bio grad "veliki i mnogoljudan, napredan i dostojan da bude metropola cele oblasti", grad koji je "caru uzvratio slavu", koji se "ponosi što je rodio cara".
Ovom Prokopijevom opisu u mnogome odgovara grad čije se ruševine nalaze na uzvišenju Caričina grada, kod Lebana. Arheološkim istraživanjima tu su otkriveni ostaci osam crkava, dva velika kupatila, akvadukta i niz stambenih i poslovnih građevina. Gotovo svi spomenici sakralne arhitekture ukrašeni su podnim mozaicima na kojima su, prema kartonima donetim iz Carigrada, prikazane rajske ptice i crkvene posude, kao i razne scene vezane za jevanđelje. Centralni trg krasila je bronzana statua imperatora, verovatno samog Justinijana. Da su u prvoj polovini VI veka na centralni Balkan dopremana remek dela ranovizantijske umetnosti, pokazuje bronzani portret carice Eufemije, supruge Justina I, koji je nađen u Balajncu, nedaleko od Kuršumlije. To je i jedini sačuvani portret monumentalne vizantijske skulpture VI veka i jedan od poslednjih spomenika na kojima forme antičke umetnosti oživljavaju u svoj svojoj ranijoj svežini. Ovim uspomenama na prošlost, snažno izraženu u svim umetničkim spomenicima justinijanske epohe, samo se stvarala iluzija o čvrstini i sjaju antičke civilizacije, koja se, međutim, već krajem VI veka raspada pod snažnim udarom svežih snaga avarskih i slovenskih plemena.
Uprkos Justinijanovim naporima da trajno učvrsti granice na Dunavu, Sloveni su uspeli još za njegova života da u nekoliko mahova opljačkaju teritorije u središtu Balkanskog poluostrva. Ti prvi upadi Slovena bili su neorganizovani i bez većih posledica. Prave nevolje otpočele su, međutim, tek posle Justinijanove smrti, u vreme dolaska Avara u Panoniju (582) i avarsko-slovenskog pohoda na Solun (586).
Avarsko-slovenska pustošenja prinudila su stanovništvo centralnobalkanskog područja da se skloni u utvrđene gradove. U kratkim razdobljima mira, u vreme vladavine Justina II, Mavrikija i Foke, podignuta je još pokoja crkva, ali su po gradovima korišćene uglavnom već postojeće građevine ili su podizane nove, ali redovno od trošnog materijala, od drveta ili lomljenog kamena i blata. Predmeti koji su nađeni u ovim skromnim građevinama vezuju se, međutim, više za seosku nego za urbanu sredinu.
Krajem VI i u prvoj deceniji VII veka zamire, međutim, svaka stvaralačka aktivnost, jer pojačan pritisak varvara primorava stanovništvo Panonije, Dakije i Dardanije da se povlači prema jugu Balkanskog poluostrva. Podunavlje je tad opustelo, a tokom druge decenije VII veka, u vreme vladavine cara Iraklija, sve teritorije današnje Srbije konačno su osvojili Avari i Sloveni.
Utemeljenje nove slovenske, odnosno srpske kulture potrajalo je punih pet stoleća. U razdoblju od VII do XII veka nije na kulturnom planu mnogo novog i osobenog stvoreno, jer se dugo vojevalo sa Bugarskom, Vizantijom i Ugarskom za opstanak i samostalnost srpske države. Od trenutka kad je to postignuto, otpočinje blistavi uspon kulture na tlu centralnog Balkana koji je obeležen spomenicima najviših vrednosti i svetskog značaja - Studenicom, Mileševom i Sopoćanima.
Uporedo sa slabljenjem vizantijske države u periodu između smrti Manojla Komnina (1180) i pada Carigrada (1204) u kontinentalnim područjima Balkanskog poluostrva otpočeo je brz rast mlade srpske države i nagli uspon njene samosvesne i sveže dvorske umetnosti. Već freske Bogorodične crkve u Studenici iz prve decenije XIII veka, iako su rad grčkih umetnika, razlikuju se od dekorativnog linearizma vizantijskog, komninskog slikarstva. Svojim osobenim stilom, strogim i prividno arhaičnim, one formulišu osnovna opredeljenja srpske srednjovekovne umetnosti, opredeljenja koja će u naredna dva stoleća u punom sjaju blistati na zidovima zadužbina srpskih kraljeva, klera i vlastele, počev od Mileševe pa do Ravanice, Manasije i Kalenića.
Freske u naosu crkve Vaznesenja Hristovog u Mileševi, nastale oko 1235. godine, obeležavaju u razvoju srpskog srednjovekovnog slikarstva veliki trenutak iznalaženja i konačnog utvrđivanja sopstvenog, originalnog izraza, a u kontekstu evropske umetnosti one se ističu kao prvi jasni nagoveštaji renesansnog duha. Sve što se trenutno našlo najbolje u stvaralaštvu Carigrada (rafiniranost formi), Soluna (siguran crtež) i Italije (liričnost i kontrast boja) uneto je u dekoraciju mileševske crkve, međusobno je srećno usklađeni i dopunjeno svežim snagama nabujalim u granicama nezavisne srpske države. Značaj dvora i njegov sjaj podvučeni su velikim brojem svetovnih portreta, a slobodna idejna strujanja izražena su u sasvim neuobičajenom rasporedu sakralnih kompozicija. Među njima se visokim umetničkim vrednostima posebno ističe prikaz Mironosica na Hristovom grobu s monumentalnom figurom sedećeg anđela. Ta freska nije rađena ni u maniru srednjovekovnih stilova niti u duhu antike, već je delo nove kosmopolitske evropske umetnosti nadahnute hrišćanstvom, koje je oslobođeno dogmatizma i svog arhaičnog orijentalnog nasleđa. S druge strane, svetovni portreti, posebno ktitorski portret kralja Vladislava, grafički su detaljno obrađeni kao na ikonama, ali su osvetljeni živim koloritom monumentalnog fresko-slikarstva. Zaobljene linije i rumena, bela i oker boja inkarnata daju likovima životnu uverljivost, a dobro uočeni detalji omogućuju da se u prvom planu pojave misaone preokupacije i raspoloženja. Iz tih razloga slikar ovih portreta mogao bi se uvrstiti u prve "intimiste" evropske umetnosti.
Odlučujući korak kojim se srpsko slikarstvo dospelo u sam vrh evropske srednjovekovne umetnosti učinili su majstori Sopoćana. Dok su se u Italiji Čimabue i Nikolo Pizano naprezali da oslobode forme hijeratične ukočenosti, a vizantijski dvor zbog prezauzetosti oko restauracije carstva i finansijske krize odustajao od svakog krupnijeg umetničkog zadatka, u ekonomski snažnoj srpskoj državi Uroša I nastale su oko 1265. godine freske na zidovima crkve Svete Trojice u Sopoćanima koje smelo lome okvire srednjovekovne estetike i u novom prostoru i jarkoj svetlosti ističu davno zaboravljenu lepotu celovite ljudske ličnosti. Pojedini prikazi, na primer, Uspenje Bogorodice, preplavljeni su figurama, ali je kompozicija ipak uvek pregledna jer su sve mase brižljivo organizovane i vešto raspoređene u nekoliko planova. Širok, tečan crtež i kontrasno obojene površine daju svakom liku izgled kolosalne statue, a različito usmereni pokreti figura u prvom planu omogućuju da se jasno vide ličnosti prikazane iza njih, u dubini. Svetle harmonije crvenozelene i ljubičastozelene boje utapaju se preko nešto tamnijih tonova drugog i trećeg plana u zlatnu pozadinu. Ovim postupkom slikar Sopoćana realizuje svetlost za kojom čezne njegov savremenik Domentijan, "svetlost koju možemo videti jedino sa anđelima, kojoj ni početak ne počinje ni kraj ne iščezava". Svojim kistom on istovremeno vaja volumene s nagomilanim psihičkim i fizičkim snagama koji pokazuju da "u desnici majstora damari sveta biju".
Tradicija velike umetnosti Studenice, Mileševe i Sopoćana obezbedila je visok nivo i srpskoj umetnosti XIV veka, u kojoj je ostvareno nekoliko remek-dela arhitekture i slikarstva, kao što su Gračanica, Sv. Dimitrije u Peći, Dečani ili Ravanica. Čak i posle poraza na Kosovu, kad je Srbija izgubila političku nezavisnost i postala vazalna država Osmanlijskog carstva, razvoj srpske kulture i umetnosti nije prekinut. Sve što je bilo najbolje i najlepše u nacionalnoj prošlosti negovalo se u to tužno doba na dvoru despota Stefana Lazarevića i odatle reflektovalo i na zidove zadužbina njegove vlastele. Freske u crkvi Vavedenja u Kaleniću, nastale oko 1410. godine, odlikuju se dotle nevidljivom elegancijom i poetičnošću. Među njima se lepotom ističe Svadba u Kani, slikana sva u plavom i u boji ćilibara, u atmosferi ozarenoj čistom poezijom. Ima mnogo uzdržane tuge u prignutim glavama prikazanih mladenaca, umora u pokretima njihovih mladih ruku i neke prerane zabrinutosti u njihovim fizionomijama. Boje su jasne i sve linije su čitke kao pri osvetljenju sunca koje je prošlo zenit. Sve to sugeriše neku čudnu tišinu koja razdvaja i usamljuje figure. Slikar kao da prikazuje poslednji svečani obed čiji učesnici slute događaje bliske budućnosti - konačnu propast države i dugu zimu u stvaralaštvu svog naroda.
Ta zima potrajala je tri stoleća. Nacionalni preporod u XVIII veku, kao i nekoliko velikih podviga i ličnosti tokom XIX i XX veka, vesnici su buđenja novog proleća i razlog nadi da će tle na kome živimo opet postati jedno od značajnih kulturnih središta civilizovanog sveta.
Tokom praistorije Srbija je u dva maha bila kulturno središte Evrope. Zajednice lovaca i ribara srednjeg kamenog doba, koje su između 7000. i 5500. godine pre n. e. živele u području Đerdapa, prve su u Evropi uspostavile složene privredno-društvene odnose, stvorile veliki mit o nastanku sveta i ljudi, izvajale monumentalne likove u kamenu i projektovale čudesne konstrukcije koje zauzimaju istaknuto mesto u praistorijskoj arhitekturi. Jedan milenijum kasnije, između 4500. i 3500. godine pre nove ere, teritorija Srbije opet je postala kulturno središte praistorijskog sveta. U to vreme na području Beograda, na mestu današnje Vinče, razvilo se veliko naselje podunavskih zemljoradnika, metropola jedne od najblistavijih kultura evropske praistorije. Stanovnici te praistorijske Vinče i njihovi saplemenici u Banatu, Pomoravlju i na Kosovu ostvarili su tokom mlađeg kamenog doba sasvim osobenu kulturu koja je nadaleko zračila i dominirala celom srednjom i jugoistočnom Evropom.
Ovo istaknuto mesto u evropskoj praistoriji nije osvojeno ni brzo ni lako. Teritorija Srbije naseljavana je počevši od oko 40.000. godine pre n. e. u više mahova, ali je uprkos tim živim populacionima kretanjima, a, verovatno, i kulturnim uticajima sa strane, ostala do pred sam kraj ledenog doba jalova zemlja za sve složenije vidove kulture. Zagonetka zašto je to tle tokom VII i u V milenijumu pre n. e. preobraženo u plodnu i dobru zemlju, u središte kulture srednjeg i mlađeg kamenog doba ne može se razrešiti isticanjem samo jednog činioca prirodne ili ljudske sredine (geografske odlike, izvori sirovina, populaciona kretanja, kulturne tradicije i drugo) već jedino sagledavanjem sve složenosti njihovog međudejstva. Teritorija Srbije postala je značajno središte kulture upravo u razdobljima kada je, sticajem niza okolnosti, to međudejstvo postalo složenije i zaoštrenije nego u bilo kojoj drugoj oblasti tadašnjeg naseljenog sveta.
Arheološki nalazi pokazuju da teritorija Srbije prestaje da bude kulturna provincija tek u osvit poslednje geološke epohe - holocena, tokom IX-VIII milenijuma pre nove ere, u razdoblju kad su učestala kolebanja klime iz osnova izmenila prirodu i prouzrokovala raspadanje kultura starijeg kamenog doba. Već u X milenijumu opusteli su svi veliki kulturni, umetnički i religiozni centri: monumentalno slikarstvo po pećinama zapadne Evrope prestalo je da se neguje, napuštena su pećinska svetilišta na Siciliji i Apeninskom poluostrvu, a i u srednjoj i istočnoj Evropi zamrlo je tradicionalno stvaralaštvo. Kolebanja klime i za njih vezane promene u prirodi bila su manje osetna u brdskim predelima centralnobalkanskog područja i po vrletima duž istočnog oboda Panonske nizije. U ovim oblastima, posebno u župama i klisurama Karpata, obrazovale su se brojne mikroekološke zone sa blažom i ustaljenijom klimom, u kojima se i tokom ranog holocena očuvala sva raznolikost živog sveta. Arheološka istraživanja na području Đerdapa pokazala su da se u zaklonjenim brdskim predelima sačuvala i obogatila ne samo priroda već i tradicionalna kultura. Dok je u susednim ravničarskim oblastima zamirao život, u Đerdapu se lokalna populacija tokom ranog holocena znatno uvećavala i ostvarila jednu složenu i dugovečnu kulturu koja je, prema mestu na kome je dostigla svoj najveći procvat, nazvana kultura Lepenskog Vira.
Kultura Lepenskog Vira je originalna i samonikla, a njena velika ostvarenja ne usaglašavaju se sa opštim privredno-društvenim prilikama i duhom epohe u kojoj je nastala, odnosom sa krajnje uprošćenim oblicima kultura lovačko-sakupljačkih zajednica srednjeg kamenog doba. Između 7000. i 6000. godine pre nove ere, u razdoblju kad su u Đerdapu, na Lepenskom Viru, utemeljuje nova privredno-društvena struktura i u skulpturi ostvaruju remek-dela, u ostalim oblastima Evrope živi se po prirodnim zaklonima ili šatorima, pretežno od stihijno prikupljene hrane, a umetničko izražavanje se svodi samo na pokoju uprošćenu gravuru na kamenu, rogu ili kosti. U ovo vreme su i naseljene oblasti Afrike nekreativne i u razvijanju privredno-društvenih odnosa i u likovnom stvaralaštvu. Jedino na Levantu i u Anadoliji, i to samo na nekoliko mesta gde se utemeljuje kultura mlađeg kamenog doba, postepeno se menja tradicionalna ekonomika, a rađa se i osobena umetnost, ali lišena monumentalne skulpture. Sve to pokazuje da tvorci kulture Lepenskog Vira nisu među svojim savremenicima imali takmaca, odnosno da se na teritoriji Srbije tokom celog jednog milenijuma nalazilo kulturno središte praistorijskog sveta. U tom središtu ostvarena su dva velika kulturna dobra: sakralna arhitektura sa monumentalnom skulpturom, koja izražava jedno osobeno viđenje sveta, blisko viđenju prvih grčkih filozofa, i ovladavanje metodom domestifikacije biljaka i životinja, čime se utemeljuje sasvim nova ekonomika zasnovana na proizvodnji hrane.
U naseljima kulture Lepenskog Vira otkriven je veliki broj staništa sa svetilištem i raznovrsni sakralni predmeti. Sva ta staništa imaju neuobičajene osnove u vidu zarubljenog kružnog isečka, projektovane trijangulacijom (trougaoni modul), tj. metodom koju su tek u naše vreme uveli u arhitekturu Frank Lojd Rajt i Bakminster Fuler. U osnovi svakog staništa postavljeni su u osnovi, od pročelja prema začelju, ukošeni kameni pragovi, pravougaono ognjište, loptasti kameni žrtvenik i skulpture od džinovskih oblutaka. Osovinskim povezivanjem skulpture, žrtvenika, ognjišta i pragova ostvarena je u osnovi svakog staništa jedna zanimljiva kompozicija koja živo podseća na stilizovanu ljudsku figuru.
Malo je verovatno da je ovo povezivanje konačne geometrijske slike s efemernim ljudskim bićem slučajno. Pre se mora zaključiti da arhitektura Lepenskog Vira uspostavlja magijsku međuzavisnost između strukture kosmosa i strukture ljudskog tela, odnosno da je prikaz nastanka i sklopa svemira. Osnove staništa u vidu zarubljenog kružnog isečka kao da ilustruju veliko stvaranje sveta koje je hiljadama godina kasnije opisao Platon u Timaju: "Iskonski haos se razlučuje u likove uz pomoć brojeva i oblika", oblikovanje tela iz elementarnih čestica - pravouglih trouglova i rađanje osnovnih prostornih oblika - tetraedra (vatra), oktaedra (vazduh), ikosiedra (voda), heksaedra (zemlja) i dodekaedra (svemir).
Dok su arhitektonske forme kulture Lepenskog Vira ikonografska ilustracija mita o stvaranju sveta i neorganskih elemenata, skulpture od velikih oblutaka, koje su postavljene u središte kućnih svetilišta, svakako su prikaz i glavnih sadržaja mita o nastanku ljudi i ostalih živih bića. Te u istoriji umetnosti najstarije monumentalne skulpture od kamena, mogu se razvrstati u dve osnovne grupe: figuralne skulpture, modelovane u naturalističkom stilu, i skulpture na kojima su prikazane zamršene, apstraktne arabeske. Apstraktne skulpture su brojnije, a igra zaobljenih "ženskih" i otvorenih "muških" znakova koji su modelovani na njihovim površinama nalikuje velikom slavlju stalnog oplođavanja i rađanja. Ako ti znaci prikazuju stvaralačke procese, onda figuralne skulpture svakako predstavljaju sve ono što je iz tih procesa nastalo: prvorođenog, hibridna bića - spoj čoveka i ribe gospodara velike reke i praroditelje ljudi, a, možda, i svega postojećeg. Ovi likovi su mogli nastati samo iz razmišljanja o genezi koja su posle nekoliko hiljada godina postala i uverenja prvih filozofa evropske civilizacije: Taleta - koji je u vodi video poreklo svega postojećeg, Heraklita - koji je verovao da iz vode postaje duša, a, posebno, Anaksimandra - koji je propovedao da su ljudi prvobitno nalikovali na ribe i da su nastali iz jednog ribolikog bića.
Takva ili neka njima slična razmišljanja objedinjena su, kako to pokazuje sakralna arhitektura sa skulpturom, u jedan veliki mit, u celovit idejni sistem koji je osmišljavao svet i ljudsku egzistenciju. Stvaranje tog sistema nije omogućilo samo apogej umetnosti već i polet u ostalim vidovima kulture.
Oko 6000. godine pre nove ere, u vreme kad u kulturi Lepenskog Vira umetnost i religija dosižu najviši uspon, na ekonomskom planu su ostvarena dva velika podviga: selekcionisane su ili pripitomljene određene vrste životinja (jelen, pas, svinja) i kultivisane su neke biljke (proso, pšenica). Te dve glavne tekovine tzv. neolitske revolucije, koje će nešto kasnije iz osnove izmeniti život ljudi i presudno uticati na razvoj kulture u Podunavlju, nisu rezultat trenutka i slučaja, već istrajnog posmatranja prirode i određenih sistematizovanih znanja. U svim naseljima kulture Lepenskog Vira nađeni su predmeti na kojima su ugravirane zagonetne predstave i znaci nalik koordinatnom sistemu, skicama predela, slovima i brojkama. Njihov smisao ostaće tajna, ali ne treba sumnjati da su to zabeleške o određenim zapažanjima koje je trebalo sačuvati od zaborava. Jednoobraznost koja odlikuje svetilišta i skulpture pokazuje da su sva predačka znanja vremenom objedinjena i iz generacije u generaciju stalno obrazlagana u ritualima i na umetničkim spomenicima. Zato su i posednici i čuvari tih znanja mili prevashodno, šamana, sveštenici ili umetnici: oni su došli i do niza važnih otkrića od kojih su najvažnija kultivacija biljaka i pripitomljavanje životinja. Iz tih razloga svetilišta kulture Lepenskog Vira ne treba posmatrati samo kao mesta gde je ponikla prva monumentalna skulptura Evrope i jedna od najsloženijih religija, praistorije već i kao mesta u kojima su anticipirana znanja i veštine naredne epohe - mlađeg kamenog doba, na prvom mestu zemljoradnja i stočarstvo.
Prve zemljoradničko-stočarske zajednice obrazuju se na teritoriji Srbije sredinom VI milenijuma pre nove ere, u vreme kad se uspesi koji su ranije bili ostvareni na planu kultivacije biljaka i pripitomljavanju životinja oslobađaju religioznog i ritualnog konteksta. U trenutku kad oni postaju opšta, svima pristupačna dobra menjaju se, međutim, tradicionalni društveni odnosi, ruši se stari mit, likovi u kamenu gube smisao i odumiru svi viši oblici kulture, odnosno kultura Lepenskog Vira gubi svoja obeležja i preobražava se u kulturu prvih podunavskih zemljoradnika i stočara, vitalnu i demografski snažnu, ali ne kreativnu na planu ideologije, religije i umetnosti.
Kultura prvih zemljoradnika stabilizuje se na teritoriji Srbije oko 5300. godine pre n. e. Od tog vremena pa sve do pred kraj IV milenijuma ova oblast bila je nalik na veliku košnicu u kojoj sve vri od dinamičnih kretanja i raznovrsnih aktivnosti. Tokom ovog dugog razdoblja tle Srbije često je primalo doseljenike sa juga Balkanskog poluostrva, a još češće je bilo matica koja je naseljavala susedne oblasti - srednju Evropu, Vlašku niziju i Makedoniju. Uprkos ovim živim kretanjima lokalna kultura nije nikad izgubila svoje osobene karakteristike; ona se vremenom bogatila novim sadržajima, menjala i granala, katkad preuzimala i tekovine susednih zemljoradničkih kultura, ali je pri tom ipak sačuvala svoj identitet sve do početka bakarnog doba. Tu osobenost i dugovečnost najstarije zemljoradničke kulture na tlu Srbije obezbedilo je, čini se, u prvom redu bogato nasleđe iz kulture Lepenskog Vira.
Arheološki nalazi omogućuju da se kultura zemljoradničko-stočarskih zajednica mlađeg kamenog doba (neolita) na teritoriji Srbije razdeli na dve osnovne razvojne etape: stariji neolit (tzv. starčevačka kultura, oko 5500-4500. godine pre n. e.) i mlađi neolit (tzv. vinčanska kultura, oko 4500-3200. godine pre n. e.). Kultura starijeg neolita označava samo pripremu za veliki apogej kulture u mlađem neolitu kad teritorija Srbije, posebno područje današnjeg Beograda, postaje najveće kulturno središte u Evropi. Pošto su najstariji i najreprezentativniji oblici kulture mlađeg neolita otkriveni u Vinči, to je ona nazvana vinčanska kultura.
Vinča je najveće i najcelovitije istraženo neolitsko naselje u Evropi. Na ovom mestu, gde se preko doline Bolečice i Dunava razigrani reljef Šumadije susreće sa banatskom ravnicom, nalazila se između 4500. i 3500. godine pre n. e. metropola jedne sadržajima prebogate kulture - veliko praistorijsko naselje, koje je između 1908. i 1934. godine uzorno istražio Miloje M. Vasić. Stoga je Vinča pojam kojim se danas u nas i u svetu obeležava zenit neolitske zemljoradničke kulture u Evropi.
Praistorijsko naselje u Vinči nalazi se na desnoj obali Dunava, 14 km nizvodno od Beograda. Ako se sa ovog mesta pogled usmeri na bilo koju stranu sveta, nikad se na vidicima ne ocrtavaju prepreke i uvek se radoznalom ljudskom duhu postavlja primamljiva zagonetka na onoj liniji gde se u daljini plodno tle spaja s vedrinom ili oblačnošću neba. Ovde se čini da je sve na domaku ruke. Dunav srastao za neprekidnu Panonsku ravnicu deluje odavde kao mirno more koje bregovito zaleđe Vinče povezuje sa središtem Evrope, a u isti mah i kao široka struja koja obezbeđuje brz i bezbedan put ka Posavini i Crnom moru. Vinčini horizonti poseduju stoga veliku, neodoljivu privlačnu moć; svakom čoveku se ovo mesto s okolnim raskošnim pejzažima moralo činiti kao neka vrsta obećane zemlje na kojoj se s malo truda može sređeno i srećno živeti. I zaista, arheološki nalazi iz Vinče i njene šire okoline pokazuju da je to područje i u praistorijskim i u istorijskim razdobljima posedovalo snažni magnetizam: gotovo svaka nova kultura i svaka nova populacija koja bi ponikla u ivičnim oblastima Panonskog basena, a, katkad, i u znatno udaljenim oblastima Evrope i Azije, imala je za cilj teritorije oko sastava Dunava i Save, oko tzv. beogradske kinfluence, i tu je okončavala svoju istoriju, najčešće pod pritiskom novih doseljenika. Ovim geografskim, ekonomskim, psihološkim i istorijskim momentima određen je uspon praistorijske Vinče, odnosno kulturna istorija celog područja na kome se razvija današnji Beograd.
Kulturni sloj Vinče, visok oko 10,5 m, pruža neobično zanimljivu i uzbudljivu sliku. Kao na raskošnom ćilimu u njemu se po vertikali nižu jedan nad drugim rumeni, žuti, mrki, pepeljasti i crni proslojci formirani od ostataka razorenih naselja, spaljenih koliba, velikih rovova i zasutih jama i grobova. Svaki od tih proslojaka, koji obeležava pojedine faze života u Vinči, sadrži prave riznice najraznovrsnijih predmeta: oruđe i oružje od kamena i kosti, posuđe za svakodnevnu upotrebu, raskošno dekorisane ritualne vaze, veliki broj antropomorfnih i zoomorfnih figurina, nakita od raznih vrsta retkih, skupocenih materijala i bezbroj drugih predmeta, izrađenih u samoj Vinči ili pribavljenih iz udaljenih oblasti, iz srednje Evrope, donjeg Podunavlja ili sa Mediterana. Mada je praistorijsko naselje u Vinči godinama iskopavano, ipak je ispitan samo njegov središnji deo. Na istraženom prostoru nađeno je, međutim, na hiljade predmeta koji danas krase mnoge muzejske zbirke u našoj zemlji i inostranstvu, a rad na njihovom proučavanju traje s nesmanjenim interesovanjem i danas. Na osnovu tih brojnih i veoma raznovrsnih predmeta, kao i ostatak arhitekture i korišćenih sirovina, može se pouzdano rekonstruisati cela istorija Vinče, odnosno vinčanske kulture.
Utemeljenje, razvoj i najviši uspon vinčanske kulture mogu se detaljno pratiti na osnovu bogate arheološke građe iz velikih naselja, čiji su ostaci otkriveni od Transilvanije do Skopske kotline i od istočne Bosne do Sofijskog basena. Vinčanska kultura posedovala je oko 4000. godine pre n. e. teritoriju veću od teritorije bilo koje druge neolitske kulture u Evropi, a pojedina njena naselja, na primer Vinča, Potporanj, Selevac ili Divostin, premašala su veličinom i brojem žitelja ne samo sva istovremena neolitska naselja već i prve gradove koji su znatno kasnije nastali u Mesopotamiji, Egeji i Egiptu. Zajednice tih velikih naselja prilagođavale su svoje osnovne delatnosti lokalnim uslovima. Tako se u nekim naseljima veća pažnja poklanjala zemljoradnji i stočarstvu, a u nekima tkačkoj radinosti i trgovini, dok su se u onima koja u svojoj okolini imaju retke sirovine začeli rudarstvo i razne vrste zanata.
Specijalizovane delatnosti omogućile su brz privredni uspon, društveno raslojavanje i opšte bogaćenje svih zajednica vinčanske kulture. Zajednice u Šumadiji, Banatu i Sremu brižljivom obradom zemlje i negom krupne stoke stvorile su viškove proizvoda, koji su im omogućavali da od susednih etno-kulturnih grupa dobijaju sirovine koje nisu imali na svojoj teritoriji, na prvom mestu erdeljski opsidijan, dragocenu sirovinu za izradu srpova i preciznih alatki. S druge strane, stabilnost privrede omogućila je vinčanskim zajednicama da izvestan broj svojih članova oslobode neposredne proizvodnje, odnosno da ih usmere na posebne delatnosti, prvenstveno na iznalaženje lokalnih sirovina ili njihovu preradu. Na taj način stanovnici Vinče došli su do cinabarita, koji je vađen u Šupljoj steni ispod Avale, kao i do nekih drugih retkih stena i minerala (alabaster, mermer). Vinča je iz tih razloga postala i najveće tržište jugoistočne Evrope, i to ne samo zbog izuzetne vrednosti sopstvenih proizvoda već i zbog retkih sirovina ili predmeta koji su u nju dopremani iz Transilvanije, gornjeg Potisja, donjeg Podunavlja pa čak i sa obala Egejskog i Jadranskog mora.
Široka razmena dobara i razvoj komunikacija oslobodili su tvorce vinčanske kulture grčevite vezanosti za maleni komad zemlje i predačke navike, dali su polet njihovoj mašti i omogućili im da naslute nove svetove i uspostave odnos pun poverenja prema prirodi, životu i budućnosti. Vinča i još nekoliko neolitskih naselja u blizini Vršca (Potporanj), Kragujevca (Grivac, Divostin), Kosovske Mitrovice (Valač) i Prištine (Predionica) postaju veliki religiozni centri, a istovremeno i umetnička žarišta koja presudno utiču na likovno stvaralaštvo svih neolitskih zajednica srednje i jugoistočne Evrope. Na stotine i hiljade glinenih figurina i ritualnih vaza otkrivenih u pomenutim naseljima, ne ukazuju samo na izuzetnu maštovitost i umetničku nadarenost njihovih tvoraca već i na razvijeno mitotvorstvo i naglo razgranjavanje magijsko-religijske prakse u okvirima vinčanske kulture. Tematska raznolikost glinenih figurina (nage ili obučene figure žena i muškaraca u stojećem, klečećem ili sedećem stavu, figure s maskama na licu, hermafroditske figure) i njihov stilski razvoj od naturalističkih preko realističkih do sasvim apstraktnih formi sigurni su dokaz da je u Vinčanskoj kulturi prevladana primitivna magija odnosno da je oformljena jasna religijska misao. Ta misao, sudeći po izgledu glinenih idola i raznovrsnih kultnih predmeta izražavana je u ritualima i mitovima povezanim sa smenom godišnjih doba, setvom i žetvom, rađanjem i umiranjem, kao i stalnom obnovom života, likovno najpotpunije izraženom prikazom žene sa detetom u naručju. One vinčanske zajednice koje se nisu opredelile za zemljoradnju i stočarstvo već za pronalaženje i obradu novih sirovina stvorile su, međutim, sasvim drugačiji duhovni svet. Zajednice koje su živele između visova Kučajne i Deli Jovana, u blizini pećina, velikih pukotina i toplih izvora, rano su naslutile da u utrobi zemlje, u potpunoj tami, nastaju, rastu i sazrevaju najrazličitije stene i minerali. Pripadnici tih zajednica prvi su u Evropi prodrli u taj začarani podzemni svet, izneli na svetlost dana njegove plodove i, uz pomoć vatre, naterali ih da se preobraze u novu materiju - u metale, u konkretnom slučaju u bakar. Otkrićem velike tajne preobražaja materije ovi prvi evropski rudari i kovači upleli su se u procese kozmičkog života i vezali za jedan poseban svet bogova i heroja. Posle otkrića bakra njihova mašta naselila je celu prirodu bezbrojnim tajanstvenim bićima - palčićima, vilama i vilenjacima, koji su se pridružili demonima žita i duhovima plodonosnog drveća. Taj osobeni sakralni svet, koji je u vinčanskoj kulturi uspostavljen najkasnije početkom IV milenijuma pre nove ere, održao se na Balkanskom poluostrvu sve do vremena širenja hrišćanstva, a jedan njegov deo verovatno je ugrađen i u temelje najstarije zabeležene evropske mitologije o Demetri, Dionisu i božanskom kovaču Hefestu.
Vinčanska kultura bila je u zenitu sve do oko 3800. godine pre n. e, sve dok se na njenim istočnim granicama, duž Karpatsko-balkanskog planinskog luka, nisu pojavile zajednice koje su razvile nove privredno-društvene odnose, zasnovane na stočarenju ili pribavljanju bakra i zlata. Za te pretežno nomadske zajednice najveća dobra nisu bila dom, okućnica i predačka zemlja, već predmeti od metala, velika stada i slobodne ispaše. Isticanjem tih vrednosti u prvi plan izgrađeni su privredno-društveni odnosi i mentalitet koji su se nepomirljivo suprotstavljali načinu života i težnjama vinčanskih zemljoradničkih zajednica. Pojavom stranaca na istočnim granicama vinčanske etnokulturne grupe završava se epoha kamenog doba na teritoriji Srbije, odnosno otpočinje razdoblje ranog bakarnog doba tokom kojeg vinčanska kultura doživljava duboku krizu i, najzad nege oko 3500. godine pre nove ere, potpunu dezintegraciju.
Posle propasti vinčanske kulture teritorije današnje Srbije našle su se na marginama kulturno-istorijskih zbivanja. Populacioni prodori sa istoka i severoistoka, prvenstveno iz ukrajinskih stepa, kao i kulturna strujanja sa jugoistoka, iz centara egejske kulture ranog bronzanog doba, bili su tako učestali i snažni da domorodačke zajednice na tlu Srbije dugo nisu mogle da se osamostale i ostvare kulturu osobenih obeležja. Kriza je prebrođena tek oko 1600. godine pre nove ere, u trenutku kad su se zajednice Šumadije, Bačke i Banata, ranije razjedinjene i desetkovane, opet čvrsto povezale i ostvarile jedinstvenu, tzv. vatinsku kulturu. Arheološka građa, prikupljena istraživanjem najstarijih vatinskih naselja, pokazuje da je taj kulturni preporod obezbeđen na taj način što su se domorodačke zajednice opet usredsredile na svoje tle i njegova bogatstva, a istovremeno ostvarile prisne kontakte ne samo sa neposrednim susedima već i sa znatno udaljenim zajednicama. Ranije skučeni svet postaje velik i dinamičan, što ima za posledicu buđenje želja za putovanjima i istraživanjima, za nabavkom dobrih konja i sjajnog oružja, kao i za posedovanjem skupih tkanina i zlatnog nakita. Pripadnici vatinske kulture postali su izuzetno spretni u obradi kamena, kosti i rožine, a i nenadmašni majstori u oblikovanju i ukrašavanju glinenih posuda. Konje su zauzdavali raskošno dekorisanim trensama od roga, posedovali su ubojite mačeve, sekire i bodeže, a kitili su se skupocenim bronzanim i zlatnim nakitom. Osoben dekorativan stil, izražen na predmetima vatinske kulture, posebno na onima od rožine, kosti, bronze i zlata, sreće se dobrim delom i na predmetima koji su otkriveni u Kraljevskom krugu grobova u Mikeni, a koji potiču iz sredine 16. veka pre n. e. Podudarnosti su tako velike da je više nego izvesno da su vatinska i mikenska kultura na neki način bile povezane. Karakter tih veza ne može se, nažalost, još pouzdano odrediti, ali se, s obzirom na nešto veću starost vatinske kulture, može pretpostaviti da su se istočnici mikenske civilizacije nalazili i na severu Balkana i jugoistočnoj oblasti Panonske nizije.
Vatinska kultura je bila jedna od vodećih kultura jugoistočne Evrope sve do pred kraj XV veka pre n. e. U narednom stoleću zajednice te kulture još uspevaju, ali uz znatne žrtve, da idu u korak s progresivnim snagama svog vremena. Trag im se gubi tek tokom XIII veka, u vreme kad se na celom Balkanskom poluostrvu, Kritu i istočnom Mediteranu pojavljuju predmeti koji su proizvedeni u alpsko-karpatskim metalurškim centrima, i to najčešće oprema srednjoevropskih ratnika. Kako su ti predmeti uglavnom nađeni na zgarištima popaljenih naselja, jasno da se njihova pojava na pomenutim teritorijama mora vezati za veće etničke pokrete, motivisane osvajačkim poduhvatima.
Naznačeni nemiri bacili su duboku senku i na zajednice koje su naseljavale teritoriju Srbije, tako da se njihove sudbine i stvaralaštvo u razdoblju od približno šest stoleća ne mogu jasnije sagledati. Raspoloživi arheološki dokumenti ipak dovoljno rečito pokazuju da su se u ovo "mračno doba" odvijali procesi koji su prouzrokovali uspostavljanje kulture novog tipa - kulture gvozdenog doba, i formiranje prvih istorijski poznatih plemena na teritoriji Srbije - Meza, Tribala i Dardanaca.
Pripadnici tih prvih po imenu znanih stanovnika Srbije bitno su, i to za dugo vreme, uticali na istorijska zbivanja u Evropi i Maloj Aziji. Najkasnije u XIII veku pre n. e. Dardanci su se delimično iselili iz svoje postojbine i trajno zaposeli severozapadni deo Male Azije i neke oblasti na jugu Apeninskog poluostrva. Njihovog eponimnog heroja Dardana opeva Homer u dvadesetom pevanju Ilijade kao Zevsovog sina i osnivača trojanske kraljevske loze:
"Od crnooblačnog Zeusa porodio Dardan se prvi,
Dardan Dardaniju sazda, jer sagrađen ne bješe jošte
Na polju sveti Ilij, u kojem sad smrtnici žive…
Dardan pak Erihtonij se kralj porodio sinak,
Najbogatiji taj je med ljudima smrtnima bio…
A Erihtonij Trosa Trojancima porodi kralja,
A u Trosa se tri nezazorna nađoše sina:
Il, Asarak, zatim bogoliki jošte Ganimed,
Koji je najlepši bio od sviju smrtnijeh ljudi…
Il Laomedona rodi Titona, Prijama, Lampa,
Klitija, Hiketaona od loze Aresa boga;
Kapisa rodi Asarak, a Kapis sina Anhisa,
Mene pak (Eneju) rodi Anhis, a Prijam Hektora divnog.
Biti od toga roda i krvi meni je dika."
Osim Eneje, utemeljivača moći i slave Rima, dardanskim poreklom su se dičili i moćni narodi antičkog sveta - Epirci, Makedonci i Rimljani, kao i veliki pojedinci - Julije Cezar, Oktavijan Avgust, Klaudije II, Konstantin Veliki i Justinijan.
Mezi i Tribali, najbliži srodnici Dardanaca, ostavili su takođe vidne tragove u istoriji i kulturi antičkog sveta. Ove tri velike grupacije u srcu Balkana uspevale su da vekovima sačuvaju svoj etnički i kulturni integritet, i to uprkos povremenih iseljavanja i stalnim pritiscima susednih ilirskih i tračkih plemena. Mezi, koji su se tokom XIII veka delom iselili u Malu Aziju i naselili u susedstvu Trojanaca, pominju se u Ilijadi kao "borci izbliza", kao nepobedivi ratnici. Da je njihovo ime veoma mnogo značilo sve do kraja stare ere, pokazuje činjenica da su Rimljani, po osvajanju Podunavlja, celu teritoriju od sastava Save i Dunava do Crnog mora nazvali Mezija. S druge strane, Tribali su sve do III veka pre n. e. bili najsnažnije i najveće pleme na centralnobalkanskom području, a sećanja na njihovu negdašnju slavu bila su za dugo vreme tako živa da su pojedini učeni vizantijski pisci smatrali da su Srbi prvobitno nosili njihovo ime.
Dardanci, Mezi i Tribali nisu stigli da ostvare kulturni apogej jer su svoje najbolje snage trošili braneći rodnu zemlju od brojnih neprijatelja, najpre od tzv. Trako-Kimeraca i Ilira, a kasnije od Makedonaca, Kelta i Rimljana. Kada su ih u prvim godinama nove ere Rimljani konačno pokorili, njihove snage su se sasvim pritajile, ali od III do VII veka, u razdoblju krize i raspadanja Rimskog carstva, centralni Balkan i njegovi žitelji našli su se opet u žiži istorijskih i kulturnih zbivanja. Dva velikana sa centralnog Balkana - Konstantin Veliki i Justinijan - kao da ostvaruju sve težnje svojih dalekih predaka: zavičajnu zemlju uzdigli su do najveće moguće mere, a stolovali su u Novom Rimu - Carigradu, sagrađenom na izlazu iz Dardanela, u kraju gde je nekad gospodario njihov daleki predak Dardan.
Teritorija Srbije, osim Bačke i većeg dela Banata, nalazila se sedam vekova u sklopu Rimske imperije. Za to vreme nastali su veliki gradovi (Sirmijum, Singidunum, Viminacijum, Nais, Ulpijana), otvoreni su mnogi rudnici i kamenolomi, izgrađeni su dobri putevi i džinovski mostovi.
Krajem III i u prvim decenijama IV veka, u razdoblju vladavine Dioklecijana, Galerija, Licinija i Konstantina Velikog, na teritoriji Srbije grade se veličanstveni arhitektonski ansambli koji se po složenosti, smelim rešenjima i raskošnom dekoru mogu meriti s najvećim i najreprezentativnijim spomenicima kasnoantičke arhitekture. Carske palate, mauzoleji i letnjikovci koji su u ovo vreme sagrađeni u Sirmijumu, pokraj Gamzigrada i Brzog Broda ne zaostaju za carskim palatama i rezidencijama u Nikomediji, Antiohiji, Splitu, Solunu i Carigradu, a neke od njih, na primer, Galerijevu palatu u Gamzigradu, karakterišu sasvim originalna prostorna i graditeljska rešenja.
Dioklecijan je odmah po stupanju na presto preuzeo mere do kraja sprovede reorganizaciju balkanskih provincija i da temeljno utvrdi državne granice na Dunavu. U vreme njegove vladavine teritorije Srbije bile su uključene u pet provincija: Moesia Prima (Šumadija sa dolinom Zapadne Morave), Dacia Ripensis (severoistočna Srbija), Dacia Mediteranea (dolina Nišave i Južne Morave), Dardania (Kosovo) i Pannonia Secunda (donja Posavina). Novouspostavljene granice, iako naizgled veoma složene, bile su mnogo prirodnije i povoljnije od starih, jer su obuhvatale etničke i kulturne celine koje su formirane još u predrimsko doba. Još nekoliko faktora obezbedilo je nagli procvat lokalne kulture. Dioklecijan je 293. godine za svog savladara izabrao Galerija, čoveka niskog porekla ali vrsnog vojnika, rodom iz Crne Reke, iz jednog mesta pokraj današnjeg Gamzigrada, kome je poverio na upravu podunavske provincije i zaštitu njihovih granica. Galerije je sa uspehom vojevao protiv varvara, a da bi trajno obezbedio granicu na Dunavu, ne samo da je obnovio postojeći sistem utvrđenja već je podigao i niz novih vojnih objekata. Blizina varvara stvorila je, s druge strane, potrebu za uvećanjem vojske, izradom i dopremom ratnog materijala, za raznim sirovinama, kao i za proizvodnjom i skladištenjem životnih namirnica. U takvim okolnostima je svaki stanovnik centralnobalkanskog područja lako mogao da sebi nađe mesto - bilo u rudniku, gradu ili na poljoprivrednom dobru, bilo u vojsci, trgovini, zanatu ili građevinarstvu - i da tako u celini razvija i pokaže sve svoje sposobnosti. Građevinska delatnost je oživela u svim većim gradovima, posebno Sirmijumu (Sremskoj Mitrovici), u kome su često boravili i Dioklecijan i Galerije. Sirmijum je tada imao uz prostran forum i veliki carski dvorac sa hipodromom, raskošna javna kupatila, brojne palate, kao i pozorište i amfiteatar u kojima su gostovali poznati glumci iz Grčke i čuveni gladijatori. Mozaici, a posebno freske i skulpture koje su otkrivene na području Sremske Mitrovice, pokazuju da su u Sirmijumu radili prvorazredni umetnici i dekorateri. Zato je i razumljivo što Amijan Marcelin naziva Sirmijum "mnogoljudnom slavnom majkom gradova" i što Teofilakt Simokata piše da je to "slavan grad, na velikom glasu u Evropi".
Gotovo u isto vreme kad je Sirmijum postao glavni grad provincije Druge Panonije i povremeno sedište careva, sagrađena je u provinciji Priobalskoj Dakiji, na mestu gde se danas nalazi Gamzigrad, grandiozna i raskošna Romuliana - Galerijeva palata i mauzolej, koja je, uz Dioklecijanovu palatu u Splitu, svakako najreprezentativniji i najočuvaniji spomenik kasnoantičke dvorske arhitekture.
Romulijana je svojevrsna carska zadužbina: podignuta je između 298. i 311. godine da bi se dostojno obeležilo Galerijevo zavičajno mesto i trajno sačuvao spomen na njegovu majku Romulu, a i da bi poslužila kao sjajna i bezbedna rezidencija u kojoj će Galerije provesti poslednje godine života, gde će biti sahranjen i za navek slavljen poput boga. Položaj Romulijane, kao i sve što je tu izgrađeno ili iz udaljenih delova Carstva doneseno - moćni bedemi sa džinovskim poligonalnim kulama i raskošno dekorisanim ulazima, hramovi sa oltarima i kriptama, dvorane sa skupocenim mozaicima, oplatama i skulpturama, kao i hladoviti peristeli sa fontanama - sve se to idealno usklađuje sa Galerijevom privatnom biografijom, a istovremeno i sa njegovim konceptom rimske države i carske vlasti. Romulijana je, u stvari, veliki politički i ideološki spomenik: ona svojim položajem, arhitekturom i dekoracijom ilustruje mit o bogomdanom vladaru koji rođen u zabiti Carstva, od neznanog oca i hvale dostojne majke, ostvaruje najveće podvige, zavodi red, usrećuje svoje podanike i najzad zadobija večni život, tj. biva uvršćen među bogove. U njoj je sve monumentalno, luksuzno i trajno, svuda blješti tvrdi i skupoceni kamen, a na sve strane su prikazani Herkul, Eskulap i Dionis, koji su, kao i vlasnik palate, bili sinovi smrtnica, najpre heroji a zatim veliki bogovi. Monolitni stubovi od retkih vrsta kamena, složene arhitektonske forme, skulpture od najkvalitetnijeg mermera i porfirita, raznobojne freske i skupoceni mozaici - sve to pokazuje da je građenje i dekoracija Romulijane bila poverena najveštijim majstorima najboljim arhitektima i najtalentovanijim umetnicima u Carstvu. Iz tih razloga Gamzigrad označava najviši domet graditeljske veštine i umetničkih kreacija prve decenije IV veka. S druge strane, ukrasima i koloritom svojih fasada Galerijeva palata u Gamzigradu već anticipira neke od karakterističnih odlika vizantijske arhitekture. I predstave na gamzigradskim mozaicima - borbe s divljim zverima, prikaz Dionisa sa nimbom oko glave i peharom u desnici, lavirint i drugi simbolični motivi - nagoveštavaju sadržinu i duh ranohrišćanske umetnosti koja, već nekoliko decenija kasnije, u vreme vladavine Konstantina Velikog i njegovih neposrednih naslednika, dolazi do punog izražaja i na tlu centralnog Balkana.
Teritorija Srbije bila je zavičajna zemlja i Galerijevih neposrednih naslednika - Licinija i Konstantina Velikog. Za vreme svoje kratke, petogodišnje vladavine Licinije nije stigao da mnogo učini za svoj rodni kraj, ali je zato Konstantin, čim je 316. godine preuzeo vlast nad centralnim delovima Balkanskog poluostrva, izmenio versku politiku svojih prethodnika, a istovremeno nastavio njihovo delo na obezbeđenju gradova i daljem razvoju zanatstva. U Medijani, u neposrednoj blizini svog rodnog mesta Naisa dao da se sagradi velelepni letnjikovac koji po raskoši nije mnogo zaostajao za Romulijanom. Tu su, pokraj puta koji je vodio prema Serdici (Sofija), na površini od oko 40 hektara, podignute različite građevine: palata s velikim peristilom, kitnjasto ukrašena mozaicima, freskama i majstorski modelovanim skulpturama, terme, letnjikovci, nimfeumi. I obližnji Nais (Niš) doživljava u ovo vreme nagli procvat. U ovom velikom gradu, počevši od vremena Licinijeve vladavine pa do oko 380. godine, razvila je aktivnost carska radionica u kojoj se proizvodilo skupoceno srebrno posuđe, namenjeno za darovanje vojskovođama ili stranim vladarima prilikom carskih jubileja. U IV veku tu su aktivno radile i radionice za preradu metala i izradu vojne opreme. Cvetala je i umetnost: bronzani portret Konstantina Velikog, koji se ubraja u najvrednija ostvarenja kasnoantičke umetnosti, verovatno je izrađen u samom Naisu, u nekoj od carskih radionica, gde su svakako izrađivani javni spomenici i za ostale velike gradove Carstva.
Opšte rasterećenje, koje se osetilo u celom Carstvu kada je Konstantin umirio varvare i Milanskim ediktom srećno rešio verske probleme, nije trajalo dugo. Goti i Sarmati ozbiljno su ugrozili Podunavlje već pred kraj Konstantinove vladavine, a razdori u hrišćanskoj crkvi i nesloga Konstantinovih naslednika oslabili su unutrašnje snage Carstva i omogućili varvarima da balkanske provincije pretvore u ratno poprište. Iz tih se razloga sredinom IV veka zatamnjuje slika antičke kulture na teritoriji Srbije. Samo za kraj IV veka moguće je rekonstruisati kulturu u pojedinim užim oblastima. Međutim, i spomenici iz ta dva kratka razdoblja, iako često od izuzetnog značaja za političku i kulturnu istoriju staroga sveta, označavaju samo dva predaha u drugoj agoniji kasnoantičke kulture na tlu centralnog Balkana.
Poslednjih godina V veka prebrođena je dugotrajna kriza izazvana hunskim, gotskim i gepidskim pustošenjima Balkana. već u vreme vlade Anastazija I (491-518) i Justina I (518-527) na teritoriji Srbije počinje obnova porušenih gradova i utvrđenja, kao i podizanje novih crkava, ali tek u periodu vladavine Justinijana (527-568) nastaje u ovoj oblasti veliki ekonomski i kulturni period.
Svoj san da obnovi rimsku državu i da joj povrati stari sjaj Justinijan je sproveo u delo. Njemu je pošlo za rukom da opet uspostavi jedinstvo Carstva sa sedištem u Carigradu. Rođen u jednom seocetu pokraj Niša, u Taurisiju, Justinijan je i iz ličnih i iz političkih razloga poklanjao veliku pažnju sigurnosti i unapređenju Balkana, posebno Sredozemne Dahije i Dardanije. Već u prvim godinama njegove vladavine obnovljeni su Nais, Ulpijana, Singidunum i Viminacijum, a na granici duž desne obale Dunava i u neposrednom zaleđu proširena su stara i podignuta nova utvrđenja. U blizini svog rodnog mesta Justinijan je podigao nov, velelepni grad Prvu Justinijanu (Iustiniana Prima), u kome, prema svedočanstvu istoričara Prokopija, "nije lako pobrojati sve hramove božje, opisati sve zgrade za nadleštva, veličinu tremova, lepotu trgova, česme, ulice, kupatila i prodavnice". To je bio grad "veliki i mnogoljudan, napredan i dostojan da bude metropola cele oblasti", grad koji je "caru uzvratio slavu", koji se "ponosi što je rodio cara".
Ovom Prokopijevom opisu u mnogome odgovara grad čije se ruševine nalaze na uzvišenju Caričina grada, kod Lebana. Arheološkim istraživanjima tu su otkriveni ostaci osam crkava, dva velika kupatila, akvadukta i niz stambenih i poslovnih građevina. Gotovo svi spomenici sakralne arhitekture ukrašeni su podnim mozaicima na kojima su, prema kartonima donetim iz Carigrada, prikazane rajske ptice i crkvene posude, kao i razne scene vezane za jevanđelje. Centralni trg krasila je bronzana statua imperatora, verovatno samog Justinijana. Da su u prvoj polovini VI veka na centralni Balkan dopremana remek dela ranovizantijske umetnosti, pokazuje bronzani portret carice Eufemije, supruge Justina I, koji je nađen u Balajncu, nedaleko od Kuršumlije. To je i jedini sačuvani portret monumentalne vizantijske skulpture VI veka i jedan od poslednjih spomenika na kojima forme antičke umetnosti oživljavaju u svoj svojoj ranijoj svežini. Ovim uspomenama na prošlost, snažno izraženu u svim umetničkim spomenicima justinijanske epohe, samo se stvarala iluzija o čvrstini i sjaju antičke civilizacije, koja se, međutim, već krajem VI veka raspada pod snažnim udarom svežih snaga avarskih i slovenskih plemena.
Uprkos Justinijanovim naporima da trajno učvrsti granice na Dunavu, Sloveni su uspeli još za njegova života da u nekoliko mahova opljačkaju teritorije u središtu Balkanskog poluostrva. Ti prvi upadi Slovena bili su neorganizovani i bez većih posledica. Prave nevolje otpočele su, međutim, tek posle Justinijanove smrti, u vreme dolaska Avara u Panoniju (582) i avarsko-slovenskog pohoda na Solun (586).
Avarsko-slovenska pustošenja prinudila su stanovništvo centralnobalkanskog područja da se skloni u utvrđene gradove. U kratkim razdobljima mira, u vreme vladavine Justina II, Mavrikija i Foke, podignuta je još pokoja crkva, ali su po gradovima korišćene uglavnom već postojeće građevine ili su podizane nove, ali redovno od trošnog materijala, od drveta ili lomljenog kamena i blata. Predmeti koji su nađeni u ovim skromnim građevinama vezuju se, međutim, više za seosku nego za urbanu sredinu.
Krajem VI i u prvoj deceniji VII veka zamire, međutim, svaka stvaralačka aktivnost, jer pojačan pritisak varvara primorava stanovništvo Panonije, Dakije i Dardanije da se povlači prema jugu Balkanskog poluostrva. Podunavlje je tad opustelo, a tokom druge decenije VII veka, u vreme vladavine cara Iraklija, sve teritorije današnje Srbije konačno su osvojili Avari i Sloveni.
Utemeljenje nove slovenske, odnosno srpske kulture potrajalo je punih pet stoleća. U razdoblju od VII do XII veka nije na kulturnom planu mnogo novog i osobenog stvoreno, jer se dugo vojevalo sa Bugarskom, Vizantijom i Ugarskom za opstanak i samostalnost srpske države. Od trenutka kad je to postignuto, otpočinje blistavi uspon kulture na tlu centralnog Balkana koji je obeležen spomenicima najviših vrednosti i svetskog značaja - Studenicom, Mileševom i Sopoćanima.
Uporedo sa slabljenjem vizantijske države u periodu između smrti Manojla Komnina (1180) i pada Carigrada (1204) u kontinentalnim područjima Balkanskog poluostrva otpočeo je brz rast mlade srpske države i nagli uspon njene samosvesne i sveže dvorske umetnosti. Već freske Bogorodične crkve u Studenici iz prve decenije XIII veka, iako su rad grčkih umetnika, razlikuju se od dekorativnog linearizma vizantijskog, komninskog slikarstva. Svojim osobenim stilom, strogim i prividno arhaičnim, one formulišu osnovna opredeljenja srpske srednjovekovne umetnosti, opredeljenja koja će u naredna dva stoleća u punom sjaju blistati na zidovima zadužbina srpskih kraljeva, klera i vlastele, počev od Mileševe pa do Ravanice, Manasije i Kalenića.
Freske u naosu crkve Vaznesenja Hristovog u Mileševi, nastale oko 1235. godine, obeležavaju u razvoju srpskog srednjovekovnog slikarstva veliki trenutak iznalaženja i konačnog utvrđivanja sopstvenog, originalnog izraza, a u kontekstu evropske umetnosti one se ističu kao prvi jasni nagoveštaji renesansnog duha. Sve što se trenutno našlo najbolje u stvaralaštvu Carigrada (rafiniranost formi), Soluna (siguran crtež) i Italije (liričnost i kontrast boja) uneto je u dekoraciju mileševske crkve, međusobno je srećno usklađeni i dopunjeno svežim snagama nabujalim u granicama nezavisne srpske države. Značaj dvora i njegov sjaj podvučeni su velikim brojem svetovnih portreta, a slobodna idejna strujanja izražena su u sasvim neuobičajenom rasporedu sakralnih kompozicija. Među njima se visokim umetničkim vrednostima posebno ističe prikaz Mironosica na Hristovom grobu s monumentalnom figurom sedećeg anđela. Ta freska nije rađena ni u maniru srednjovekovnih stilova niti u duhu antike, već je delo nove kosmopolitske evropske umetnosti nadahnute hrišćanstvom, koje je oslobođeno dogmatizma i svog arhaičnog orijentalnog nasleđa. S druge strane, svetovni portreti, posebno ktitorski portret kralja Vladislava, grafički su detaljno obrađeni kao na ikonama, ali su osvetljeni živim koloritom monumentalnog fresko-slikarstva. Zaobljene linije i rumena, bela i oker boja inkarnata daju likovima životnu uverljivost, a dobro uočeni detalji omogućuju da se u prvom planu pojave misaone preokupacije i raspoloženja. Iz tih razloga slikar ovih portreta mogao bi se uvrstiti u prve "intimiste" evropske umetnosti.
Odlučujući korak kojim se srpsko slikarstvo dospelo u sam vrh evropske srednjovekovne umetnosti učinili su majstori Sopoćana. Dok su se u Italiji Čimabue i Nikolo Pizano naprezali da oslobode forme hijeratične ukočenosti, a vizantijski dvor zbog prezauzetosti oko restauracije carstva i finansijske krize odustajao od svakog krupnijeg umetničkog zadatka, u ekonomski snažnoj srpskoj državi Uroša I nastale su oko 1265. godine freske na zidovima crkve Svete Trojice u Sopoćanima koje smelo lome okvire srednjovekovne estetike i u novom prostoru i jarkoj svetlosti ističu davno zaboravljenu lepotu celovite ljudske ličnosti. Pojedini prikazi, na primer, Uspenje Bogorodice, preplavljeni su figurama, ali je kompozicija ipak uvek pregledna jer su sve mase brižljivo organizovane i vešto raspoređene u nekoliko planova. Širok, tečan crtež i kontrasno obojene površine daju svakom liku izgled kolosalne statue, a različito usmereni pokreti figura u prvom planu omogućuju da se jasno vide ličnosti prikazane iza njih, u dubini. Svetle harmonije crvenozelene i ljubičastozelene boje utapaju se preko nešto tamnijih tonova drugog i trećeg plana u zlatnu pozadinu. Ovim postupkom slikar Sopoćana realizuje svetlost za kojom čezne njegov savremenik Domentijan, "svetlost koju možemo videti jedino sa anđelima, kojoj ni početak ne počinje ni kraj ne iščezava". Svojim kistom on istovremeno vaja volumene s nagomilanim psihičkim i fizičkim snagama koji pokazuju da "u desnici majstora damari sveta biju".
Tradicija velike umetnosti Studenice, Mileševe i Sopoćana obezbedila je visok nivo i srpskoj umetnosti XIV veka, u kojoj je ostvareno nekoliko remek-dela arhitekture i slikarstva, kao što su Gračanica, Sv. Dimitrije u Peći, Dečani ili Ravanica. Čak i posle poraza na Kosovu, kad je Srbija izgubila političku nezavisnost i postala vazalna država Osmanlijskog carstva, razvoj srpske kulture i umetnosti nije prekinut. Sve što je bilo najbolje i najlepše u nacionalnoj prošlosti negovalo se u to tužno doba na dvoru despota Stefana Lazarevića i odatle reflektovalo i na zidove zadužbina njegove vlastele. Freske u crkvi Vavedenja u Kaleniću, nastale oko 1410. godine, odlikuju se dotle nevidljivom elegancijom i poetičnošću. Među njima se lepotom ističe Svadba u Kani, slikana sva u plavom i u boji ćilibara, u atmosferi ozarenoj čistom poezijom. Ima mnogo uzdržane tuge u prignutim glavama prikazanih mladenaca, umora u pokretima njihovih mladih ruku i neke prerane zabrinutosti u njihovim fizionomijama. Boje su jasne i sve linije su čitke kao pri osvetljenju sunca koje je prošlo zenit. Sve to sugeriše neku čudnu tišinu koja razdvaja i usamljuje figure. Slikar kao da prikazuje poslednji svečani obed čiji učesnici slute događaje bliske budućnosti - konačnu propast države i dugu zimu u stvaralaštvu svog naroda.
Ta zima potrajala je tri stoleća. Nacionalni preporod u XVIII veku, kao i nekoliko velikih podviga i ličnosti tokom XIX i XX veka, vesnici su buđenja novog proleća i razlog nadi da će tle na kome živimo opet postati jedno od značajnih kulturnih središta civilizovanog sveta.
No comments:
Post a Comment